Ο ΦΕΜΙΝΙΣΜΟΣ ΣΤΟΝ ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟ

Μαρ 13, 2014 Κινηματογράφος 0

ΣΗΜΕΙΑ ΤΗΣ

ΦΕΜΙΝΙΣΤΙΚΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ

στον κινηματογράφο

Στην κινηματογραφική θεωρία και πρακτική –την παραγωγή ταινιών– ο φεμινισμός εμφανίζεται τη δεκαετία του ’70. Έχουν προηγηθεί φυσικά οι αγώνες – τα κινήματα – για τη γυναικεία χειραφέτηση και οι εξελίξεις σε θέματα που αφορούν το φύλο και τη σεξουαλικότητα κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του ΄60.

Ιδιαίτερα για την ανάπτυξη του φεμινιστικού κινηματογράφου έπαιξαν ρόλο συγκεκριμένες θεωρητικές αναζητήσεις -απόψεις σχετικά με το φύλο γενικότερα και για τη γυναίκα.

Για το φύλο: υποστηρίχτηκε ότι το γένος σύμφωνα με το οποίο μεγαλώνει κανείς παίζει μεγαλύτερο ρόλο στην εδραίωση της ταυτότητας του γένους παρά οι γενετικοί καθοριστικοί παράγοντες. Υπάρχει και η κοινωνική ταυτότητα του φύλου εκτός από τη βιολογική. «Τα γονίδια συναντούν το περιβάλλον». Ο άνθρωπος εντάσσεται στο φύλο του (με την κοινωνική διάσταση) όταν είναι 2 ετών.

Για τη γυναίκα: αποκαλύφθηκε η μεροληπτική στάση των θεωριών υπέρ των ανδρών. Η κριτική που έγινε στον Φρόιντ και την ψυχανάλυση υποστήριζε ότι για την ψυχανάλυση το υποκείμενο που εξετάζεται είναι πάντα αρσενικού γένους – το «εγώ» της ψυχανάλυσης είναι πάντα ένας άντρας – το οιδιπόδειο σύμπλεγμα βασίστηκε στο αρσενικό γένος -και ότι ολόκληρη η θεωρία της ψυχανάλυσης αποκλείει το γυναικείο φύλο κ.τ.λ.

Ένα κείμενο του 1970 που δεν έχει άμεση σχέση με το φεμινισμό αλλά με την κινηματογραφική θεωρία αποτέλεσε σημείο αναφοράς για τη φεμινιστική κινηματογραφική θεωρία. Ήταν το κείμενο του Jean Louis Baudry: Ιδεολογικές επιδράσεις του βασικού (θεμελιώδους) κινηματογραφικού μηχανισμού. Ο Μποντρί ασχολήθηκε με το θεατή του κινηματογράφου και την ψυχολογία του. Έψαξε απάντηση στο ερώτημα γιατί ένας άνθρωπος βλέπει κινηματογράφο -ποιο είναι στοιχείο που τον ελκύει- και εξέτασε τους ψυχολογικούς μηχανισμούς του θεατή.

Υποστήριξε ότι ο θεατής δεν ταυτίζεται με τους ήρωες της ταινίας -όπως είναι ευρύτερα αποδεκτό- αλλά με την κινηματογραφική μηχανή. Το βλέμμα του θεατή ταυτίζεται με το «μάτι» της κάμερας. Νιώθει περίπου σαν να βλέπει από το βιζέρ της μηχανής. Από κει προκύπτει η ευχαρίστηση του θεατή η οποία είναι ηδονοβλεπτικής τάξης. Ο θεατής βλέπει χωρίς οι ήρωες της ταινίας να μπορούν να τον δουν.

Η θεωρία του Μποντρί είναι πολύ σημαντική για τις ψυχολογικές ή τις ψυχαναλυτικές ερμηνείες του σινεμά γενικότερα. Ειδικότερα αποτέλεσε μια βάση για την ανάπτυξη των φεμινιστικών θεωριών για τον κινηματογράφο. Οι φεμινίστριες θεωρητικοί επισήμαναν ότι το «βλέμμα του θεατή» είναι ανδρικού φύλου. Και συνεπώς οι ταινίες φτιάχνονται για την ευχαρίστηση ενός ανώνυμου μέσου θεατή, ο οποίος όμως είναι πάντα αρσενικού γένους.

Με βάση τα παραπάνω ανατρέχουν στο παρελθόν -στην ιστορία του κινηματογράφου για να εξερευνήσουν τις γυναικείες εικόνες και τα στερεότυπα στον κινηματογράφο.

Συνοπτικά, οι γυναίκα απεικονίζεται ως :

Παναγία/μαντόνα -με έμφαση στη μητρότητα και την «εξυψωμένη» εικόνα της Μητέρας.

Σύμβολο του Σεξ -με έμφαση στην αναπαραγωγική διαδικασία

Ντίβα/Μοιραία/Βαμπ/Βαμπίρ- με τάση προς τη δαιμονοποίηση του γυναικείου φύλου -απεικόνιση πολύ συνηθισμένη στις ταινίες νουάρ τρόμου και γκανγκστερικές.

Επίσης ως : Τρόπαιο/Βραβείο -αναφορά στο «στίβο» της ελεύθερης αγοράς

Καταφύγιο -αναφορά στην έξοδο από την ελεύθερη αγορά. Τα δύο τελευταία παραδείγματα ανιχνεύονται στο γουέστερν.

Μια φορμαλιστική μελέτη των κλασικών ταινιών αποκάλυψε ότι συχνά η αφήγηση διακόπτεται για προβληθεί ένα κοντινό πλάνο/πορτρέτο ενός γυναικείου προσώπου. Το γκρο πλαν μοιάζει παράταιρο μέσα στη ροή των εικόνων του φιλμ. Ανάμεσα στις πολλές ταινίες το συναντάμε στον Χίτσκοκ.

Συμπερασματικά: Οι φεμινίστριες υποστήριξαν ότι ο κινηματογράφος είναι έτσι φτιαγμένος ώστε να διεγείρει συγκεκριμένους ψυχολογικούς μηχανισμούς του ανδρικού φύλου. Το θηλυκό αποκλείεται από τη διαδικασία.

Ο άντρας είναι το (ενεργό) υποκείμενο της αφήγησης και η γυναίκα το (παθητικό) αντικείμενο του βλέμματος του θεατή που έχει προκαθοριστεί αρσενικό.

Ως συνέχεια των φεμινιστικών θεωριών για τον κινηματογράφο, γυναίκες κινηματογραφίστριες ανέλαβαν να γυρίσουν ταινίες για-και-με το «γυναικείο βλέμμα».Στην «αναζήτηση μιας νέας κινηματογραφικής γλώσσας κατάλληλης να εκφράσει τη γυναικεία επιθυμία».

Οπωσδήποτε πρέπει να γίνει αναφορά στην Agnes Varda η οποία έκανε ταινίες από τη δεκαετία του ‘60. Η Βαρντά έκανε σπουδαίες ταινίες για τα κοινωνικά κινήματα, τη νεολαία, τις πολιτικές διαμαρτυρίες, το αντιπολεμικό κίνημα. Μεταξύ άλλων γύρισε την ταινία «Η Κλεό από τις 5 ως τις 7» στην οποία παρακολουθεί σε πραγματικό χρόνο -χωρίς ελλείψεις- μια κοπέλα που περιμένει τα αποτελέσματα από τις ιατρικές εξετάσεις. Η ταινία είναι η περιήγηση της στο Παρίσι.

Η μεγάλη μορφή όμως -και η πιο πιστή στις φεμινιστικές θεωρίες- είναι η Βελγίδα Chantal Akerman. Το1975 γύρισε την ταινία ορόσημο για το φεμινιστικό σινεμά με τίτλο: «Jeanne Dielman, 23 Quai du Commerce, 1080 Bruxelles».Είναι το όνομα και η διεύθυνση της ηρωίδας που την υποδύθηκε η Delphine Seyrig -γνωστή ηθοποιός του νέου κύματος από τις ταινίες του Ρενέ και του Τρυφώ.

Είχε προηγηθεί η πρώτη μεγάλου μήκους ταινία της Άκερμαν με τίτλο «Je tu il elle». Πρωταγωνιστούσε η ίδια γυμνή σε ένα λευκό δωμάτιο. Η ταινία δεν είχε κοντινά πλάνα -μόνο γενικά ή μεσαία- ώστε να μην υπάρχει ταύτιση του θεατή και είχε σκοπό να προκαλέσει ρήξη με τον ψυχολογικό μηχανισμό του βλέμματος.

Στην Ζαν Ντελμάν: παρακολουθούμε την ηρωίδα -μια νοικοκυρά στην πόλη- να επαναλαμβάνει κινήσεις από τη μέρα στην άλλη. Στις 3 ώρες που διαρκεί η ταινία βλέπουμε την επανάληψη των κινήσεων για τις δουλειές του σπιτιού- σχεδόν χωρίς διάλογο. Ως κορυφαία σκηνή, η Άκερμαν επιλέγει μια 10λεπτη περίπου σκηνή όπου η Ζαν Ντελμάν πλάθει τον κιμά για το ρολό.

Επίσης, αξίζει να αναφερθεί, από τις παλαιότερες, η Germaine Dulac -σκηνοθέτις του βωβού και συνεργάτιδα του Αντονέν Αρτώ και η αμερικανίδα Dorothy Arzner -σκηνοθέτις του κλασικού Χόλυγουντ. Από τις νεότερες: η Μαργκερίτ Ντυράς, η πολωνέζα Agnieszka Holland, η Λινα Βερτμίλερ, η ιταλίδα Liliana Cavani, και ιδιαίτερα οι ρωσίδες (σοβιετικές) Κίρα Μουράτοβα και Λαρίσα Σέπιτκοπου ενώ δεν ανήκουν επίσημα στο «φεμινιστικό κίνημα» παρουσιάζουν στις ταινίες τους μια σπάνια γυναικεία ευαισθησία και αυθεντικότητα. Επίσης, στην Ελλάδα, η Φρίντα Λιάπα ανήκει στη παράδοση του φεμινιστικού κινηματογράφου.

Τέλος, ο φεμινιστικός κινηματογράφος δέχτηκε κριτική ως υπερβολικά «λευκός», περιθωριοποιώντας τις έγχρωμες, τις λεσβίες, και παρέμεινε προσηλωμένος στις δυτικές κοινωνίες.

Μιχάλης Αγραφιώτης

(σκηνοθέτης-εκπαιδευτικός)