filmandtheater 0006 THE MYTHOLOGY OF CINEMA SPIDERMAN PART 1

0006 THE MYTHOLOGY OF CINEMA SPIDERMAN PART 1

Δεκ 15, 2014 Κινηματογράφος 0

Η ΜΥΘΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΥ ΓΙΑΝΝΗΣ ΦΡΑΓΚΟΥΛΗΣ

Η ΥΠΕΡΒΑΣΗ ΣΤΟ ΥΠΕΡΑΝΘΡΩΠΙΝΟ

Τι είναι στην πραγματικότητα ο Spider-man; Ο αναγνώστης μπορεί να διαβάσει τη δομή του χαρακτήρα του, κάτι σα βιογραφικό αυτού του ήρωα κόμικ στο προηγούμενο άρθρο. Αυτή όμως η δομή έχει γραφτεί σύμφωνα με την αφήγηση των δημιουργών του κόμικ και όχι σύμφωνα με το ίχνος που αυτή η ιστορία αφήνει στον ψυχικό κόσμο, κατ’αρχήν, και στο γνωστικό πεδίο, κατά δεύτερο λόγο, στον αναγνώστη του κόμικ και μετέπειτα στο θεατή που καλείται να διαβάσει το φιλμικό κείμενο. Η ανακάλυψη και ο προσδιορισμός αυτού του ίχνους είναι πολύ δύσκολος να προσδιορισθεί, ουσιαστικά θα πρέπει να αναλύσουμε τον κάθε άνθρωπο-δέκτη του μηνύματος, κάτι που είναι φυσικά αδύνατον. Γι’αυτό το λόγο αφήνουμε αυτό το κείμενο¹ ανοικτό προς κάθε ανάγνωση. Εδώ καταθέτουμε τη δική μας ανάγνωση.

Η ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΑΦΗΓΗΣΗΣ

Όλα ξεκινούν όταν ο Πίτερ πάει στο μουσείο εντόμων και μία αράχνη, γενετικά μεταλλαγμένη, τον τσιμπά. Απ’αυτή τη στιγμή αποκτά δυνάμεις υπερφυσικές. Έχουμε, λοιπόν, τον προσδιορισμό του χαρακτήρα «Spider-man» που διατηρεί αποστάσεις απ’το χαρακτήρα «Πίτερ Πάρκερ» μέσα στην ίδια αφήγηση. Αν, λοιπόν, ορίσουμε ως ένα αφηγηματικό σημείο Α το χαρακτήρα του Spider-man και ως ένα άλλο Β τον Πίτερ Πάρκερ, και αν ορίσουμε τα διάφορα σημεία που προσδιορίζουν, κάθε χρονική στιγμή της αφήγησης, τον ένα και τον άλλο χαρακτήρα, ως Α₁-Α₂-Α₃…Α_νκαι Β₁-Β₂-Β₃…Β_ντότε θα δούμε ότι θα έχουμε δύο γραμμές που θα αποκλίνουν και θα συγκλίνουν, διαμορφώνοντας μία ελικοειδή μορφή, συνολικά. Ο Spider-man δεν είναι ο Πίτερ Πάρκερ, όπως επίσης ο Πίτερ Πάρκερ δεν είναι ο Spider-man αν και έχουν κάποια κοινά σημεία. Το πιο βασικό απ’όλα είναι ότι ο Πίτερ ξέρει πολύ καλά ότι μπορεί και να είναι ο Spider-man, αλλά γνωρίζει ότι αυτή την ιδιότητά του θα πρέπει να τη χρησιμοποιεί με μέτρο, με ευθύνη, όπως του έχει πει ο θείος του.

Το πώς και το γιατί έχει γίνει Spider-man το γνωρίζουμε απ’την πρώτη στιγμή. Όμως απ΄την αρχή αυτής της συμβίωσης ο Πίτερ δε συνειδητοποιεί αυτή την ευθύνη. Ο καυγάς με τον νευρωσικό συμμαθητή του έχει την αιτία του στη διαμάχη μεταξύ των δύο ερωτικών αντιζήλων, στη διάθεση του Πίτερ να δοκιμάσει, σαν ένα παιχνίδι, τις δυνάμεις του στην καφετέρια, και στη νεύρωση του Πίτερ Πάρκερ/Spider-man που ξέρει ότι μπορεί να νικήσει τον αντίπαλό του και να διεκδικήσει έτσι τη γυναίκα που αγαπά. Αυτό το τελευταίο είναι προϊόν μίας άλλης νεύρωσης, του αρσενικού-κυνηγού και του αρσενικού-κυρίαρχου στην αντιπαλότητα αντρικό-γυναικείο φύλο. Ένα στερεότυπο που υπήρχε, υπάρχει και θα υπάρχει στην κοινωνία, όχι μόνο στην αμερικάνικη. Αυτό το σημείο θα το βρούμε και σε άλλες αφηγηματικές στιγμές του Πάρκερ/Spider-man, όπως θα δούμε παρακάτω.

Τόσο ο περίγυρός του και η οικογένειά του, όσο και ο ίδιος ξέρουν πολύ καλά ότι δεν έχουμε να κάνουμε με έναν φυσιολογικό άνθρωπο, αλλά με ένα υπερήρωα που έχει αποκτήσει μεσιανικές ιδιότητες. Με αυτή την έννοια η ανθρώπινη υπόστασή του θα πρέπει να περιοριστεί. Στην περίπτωση του Spider-man, σε αντίθεση με αυτή του Souperman, δε γνωρίζουμε τους γονείς του. Είναι άνθρωπος, αλλά δεν μπορεί να προσδιοριστεί ακριβώς σαν τέτοιος. Ο συναισθηματικός του κόσμος, ως υπερήρωας, δεν έχει να κάνει με αυτόν του ανθρώπου Πίτερ Πάρκερ, ο ένας αντιβαίνει τον άλλο και, ουσιαστικά, τον ακυρώνει.

Ο προσδιορισμός του χαρακτήρα «Spider-man» τελειώνει με τη συμβουλή του θείου του, να γνωρίζει την ευθύνη αυτής της δύναμής του. Ο θείος του ξέρει ή υποπτεύεται για το που μπορεί να φτάσει ο ανιψιός του, εισπράττει την άρνηση και την απαξίωσή του, αλλά, απ’τη στιγμή που αναφέρει το άρρητο, θα πρέπει να βγει απ’αυτόν τον αφηγηματικό κόσμο, έτσι ώστε να μην έχουμε ένα τυχόν επαναπροσδιορισμό του Spider-man, ως χαρακτήρα, απ’τις τυχόν μετέπειτα αντιδράσεις του θείου. Πράγματι σκοτώνεται απ’το ληστή που εκούσια βοήθησε ο Πάρκερ, στο γραφείο της διοργάνωσης της πάλης. Αυτό είναι το δεύτερο αρνητικό σημείο στο οποίο θα αναφέρεται, από εδώ και πέρα, είτε ο Πίτερ Πάρκερ είτε ο Spider-man.

Ο ΕΡΩΤΑΣ

Το τσίμπημα της αράχνης είναι η μία αιτία της συγκέντρωσης των υπερανθρώπινων δυνάμεών του. Η δεύτερη είναι το όριο που πρέπει να υπερβεί ή ο στόχος που έχει βάλει για να ολοκληρώσει την ερωτική ευχαρίστηση ή τη λίμπιντό του, ο έρωτας προς τη Μαίρη-Τζέιν. Όλα αναφέρονται και προσδιορίζονται σχετικά με αυτά τα δύο σημεία. Η θέλησή του, ως νευρωτική λειτουργία, με υγιή στοιχεία, προσδιορίζεται σύμφωνα με τον έρωτά του, για να ενταχθεί με «κανονικό» τρόπο στην κοινωνία. Η φιλία του με το Χάρι, γιό του Δρ. Νόρμαν Όσμπορν, έρχεται σε δεύτερη μοίρα. Μπορεί να την παραβλέψει κάποια στιγμή, ποτέ όμως δε θα απαξιώσει την αγάπη του για τη Μαίρη-Τζέιν.

Αν όμως δεχτούμε ότι ο Πίτερ Πάρκερ ξέρει πολύ καλά τις υπερφυσικές ικανότητές του, ότι δεν είναι ένας «κανονικός» άνθρωπος, τότε ξέρει ότι δεν μπορεί να προσεγγίσει ποτέ τη Μαίρη-Τζέιν, όπως ένα άλλο αγόρι. Κάνει πίσω, όχι στον έρωτά του, αλλά έρχεται αντίθετος με την εκπλήρωση της λίμπιντό του, αρνείται την ερωτική ευχαρίστηση, κάτι που θα μπορούσε να του είχε δημιουργήσει σοβαρότατες νευρωσικές κρίσεις, φτάνοντάς τον στην ψύχωση ή στην παράνοια. Αυτό όμως δε συμβαίνει με το Spider-man, και εδώ έχουμε ακόμα ένα σημείο προσδιορισμού του «υπεράνθρωπου».

Η αφήγηση του υπεράνθρωπου έχει τη βάση του στο λαϊκό μυθιστόρημα. Και αυτό όμως βασίζεται στη μυθολογία, στην αρχαία ελληνική, ρωμαϊκή, αιγυπτιακή, ινδική κ.λπ. Εκεί μπορούμε να βρούμε αυτές τις δομές που υποστηρίζουν τον υπεράνθρωπο και που, μετά, τον προσδιορίζουν σαν τέτοιο². Ο Ουμπέρτο Έκο αναφέρει ότι πρόκειται για τη «γέννηση ενός νέου κοινού στο οποίο αναφέρεται και μιλάει η λαϊκή αφήγηση. (…) Το γαλλικό λαϊκό μυθιστόρημα δε μιλά για το λαό απλώς για να μπορέσει να πουλήσει στο λαό: στην πραγματικότητα υφίσταται την ωστική δύναμη μίας πολιτικής και εν γένει κοινωνικής κατάστασης, είναι σύγχρονο με τη γέννηση των σοσιαλιστικών κινημάτων. (…) Καθώς το λαϊκό μυθιστόρημα δεν μπορεί να είναι επαναστατικό, επειδή οφείλει να είναι παρήγορο, υποχρεώνεται να διδάξει ότι, αν και υπάρχουν κοινωνικές αντιφάσεις, υπάρχουν επίσης και οι δυνάμεις που μπορούν να τις θεραπεύσουν. (…) Οι θεραπευτές θα πρέπει να ανήκουν στην κυρίαρχη τάξη, (…) οφείλουν να ανήκουν σε μία γενιά τιμωρών και πιστεύουν σε μία ευρύτερη και αρμονικότερη δικαιοσύνη. (…) Το σχέδιό τους οφείλουν να το πραγματοποιήσουν ενάντια στην κοινωνία και τους νόμους. Για να το κατορθώσουν αυτό πρέπει να διαθέτουν εξαιρετικά προτερήματα και μία χαρισματική δύναμη που να νομιμοποιεί την προφανώς ανατρεπτική τους απόφαση.»³.

Ένας υπεράνθρωπος, για να αποκτήσει τις ιδιότητες του ημίθεου ή του θεού, θα πρέπει να περάσει πρώτα από την ανθρώπινη φύση του⁴ και μετά να μπορεί να γίνει διακριτή η υπεράνθρωπη φύση του, την οποία δεν μπορεί κανείς παρά να τη σεβαστεί. Γι’αυτό το λόγο έχουμε πρώτα τον Πίτερ Πάρκερ, τον αδύναμο άνθρωπο, και μετά τον υπεράνθρωπο. Καλό εδώ θα ήταν να μείνουμε στη βασική ιδιότητα του αφηγηματικού τύπου του υπεράνθρωπου: Δεν γερνά, μένει αναλλοίωτος, εγγυάται την ασφάλεια, μεριμνά για όλους⁵. Με αυτά τα στοιχεία θα ασχοληθούμε στα επόμενα κεφάλαιά μας. Εδώ θα πρέπει μόνο να αναφέρουμε ότι ο Spider-man εξελίσσεται: μεγαλώνει, δοκιμάζεται, επανέρχεται στην ανθρώπινη φύση του, απορρίπτεται ως ερωτικός σύντροφος, δοκιμάζεται ως οικογενειάρχης, επανέρχεται στις υπεράνθρωπες δυνατότητές του. Για αυτό το λόγο αναφέρουμε την ελικοειδή μορφή των δύο μοτίβων -Spaider-man και Πίτερ Πάρκερ- που ολοκληρώνουν την αφήγηση.

ΜΑΓΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ

Για να επανέλθουμε στο λαϊκό μυθιστόρημα, θα πρέπει να αναφερθούμε στο παραμύθι. Τα παραμύθια έχουν τα δρώντα πρόσωπα και τα μοτίβα που δομούν και ολοκληρώνουν αυτή την αφήγηση. Ο Βλαντιμίρ Γιακόβλεβιτς Προπ πρώτος μελέτησε και ανέλυσε τα παραμύθια. Αναφέρει για τα δρώντα πρόσωπα ότι «δε μεταβάλλονται οι ενέργειές τους ή λειτουργίες τους. Αυτό μας δίνει τη δυνατότητα να μελετήσουμε το παραμύθι κατά τις λειτουργίες των δρώντων προσώπων. (…) Συνεπώς, οι λειτουργίες των δρώντων προσώπων αντιπροσωπεύουν τα θεμελιώδη μέρη του παραμυθιού και αυτά, πριν απ’όλα, πρέπει να τα ξεχωρίσουμε. (…) Οι ίδιες ενέργειες μπορούν να έχουν διαφορετική σημασία και αντίστροφα. Ως λειτουργία εννοείται η ενέργεια ενός δρώντος προσώπου που ορίζεται απ’την άποψη της σημασίας για την πορεία της δράσης,»⁶.

Στη μελέτη του Προπ βρίσκουμε τον ορισμό του προσώπου, τη δράση, τη λειτουργία, τα εμπόδια, τα μαγικά στοιχεία για την υπέρβαση των εμποδίων έτσι ώστε να υπάρχει τελικά η έκβαση, όπως την έχουμε σχεδιάσει. Με την ίδια ανάπτυξη εδώ θα δούμε αυτά τα στοιχεία που θα δομήσουν το χαρακτήρα του Spider-man με απόλυτη ακρίβεια. Πολύ περισσότερο, έχουμε το ανθρώπινο στοιχείο ακριβώς δίπλα απ’το υπεράνθρωπο για να μπορέσουμε να συγκρίνουμε ανά πάσα στιγμή.

Στην ταινία που αναφερόμαστε εδώ, σε σκηνοθεσία του Sam Raimi, «Spider-man» (2002), με τους Tobey Maguire, Willem Dafoe, Kirsten Dunst και James Franco, ανάμεσα σε άλλους, βλέπουμε όλα αυτά τα στοιχεία. Ο θεατής θα πρέπει να διαβάζει και τις δύο υποστάσεις του ήρωα και να πεισθεί ότι μπορεί να γίνει υπεράνθρωπος. Θα πρέπει, μέχρι ενός βαθμού να ταυτιστεί, όχι όμως να νομίσει ότι μπορεί να γίνει σαν αυτόν. Να περιμένει κάποιον να τον προστατέψει και να μη βλέπει στον εαυτό του την υπέρβαση. Η ταινία υπηρετεί πιστά τη λογική του κόμικ, έστω και αν έχει αλλάξει λίγο κάποιες αφηγηματικές λεπτομέρειες. Ο πρώτος Spider-man είναι όπως το διαβάσαμε, όπως μας είχε επιβληθεί.

Στη συνέχεια θα δούμε τις δομές που μας προτείνουν οι άλλες εκδοχές αυτού του μύθου, για να καταλήξουμε στη δομή του Spider-man όπως την προτείνει η μυθολογία του κινηματογράφου και, τελικά, να δούμε ποιες είναι οι κοινωνικές, ψυχολογικές και πολιτικές προεκτάσεις του στη ζωή μας.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

Όταν αναφερόμαστε στον όρο «κείμενο», την έννοια που η σημειωτική του δίνει, εννοούμε την αλληλουχία κωδίκων, μέρη ενός συντάγματος, άρα μία ακολουθία συνταγμάτων, μία σειρά κωδίκων (σημαινόντων και σημαινομένων) που απαρτίζουν μία σειρά, σύμφωνα με μία αφηγηματική λογική. Άρα το κείμενο είναι αυτή η σειρά συνταγμάτων που ακολουθεί μία λογική αφήγησης, δηλαδή ένα συγκεκριμένο ύφος ή μία αισθητική ή μία πρόταση αισθητικής ή αφήγησης. Κατά συνέπεια ο όρος «κείμενο» δε θα πρέπει να μπερδεύεται με το κείμενο όπως το εννοούμε σε μία φιλολογική ή σημασιολογική ανάλυση.
Βλέπε το «Εισαγωγή, ανάλυση και ερμηνεία του ελληνικού μύθου», τόμος Α΄, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, 1996 και, εδώ, Το Βήμα, Αθήνα 2013. Ειδικά σ.σ. 48-91, 153-178 και 183-214.
Ουμπέρτο Έκο, «Ο υπεράνθρωπος των μαζών», εκδ. Γνώση, Αθήνα 1988, σ.σ. 111-113.
Μπορεί κάποιος να δει αυτή τη διαδρομή σε όλες τις θρησκευτικές μυθολογίες. Στην ινδική, στην αρχαία ελληνική, στο βουδισμό, στο χριστιανισμό κ.λπ. Σε όλες αυτή η διαδρομή και η υπέρβαση στοιχειοθετούνται με απόλυτη ακρίβεια.
Δες την πλήρη ανάλυση για τον υπεράνθρωπο στο Ουμπέρτο Έκο, «Κήνσορες και θεράποντες», εκδ. Γνώση, Αθήνα 1987, σ.σ. 277-326.
Βλαντιμίρ Γιακόβλεβιτς Προπ, «Μορφολογία του παραμυθιού», εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1991, σ.σ. 24-27.

Επιστροφή στα περιεχόμενα