21ο ΦΕΣΤΙΒΑΛ ΝΤΟΚΙΜΑΝΤΕΡ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ-ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ

Απρ 29, 2019 Κινηματογράφος 0

ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ

του Γιάννη Φραγκούλη

Ποια είναι η κατάσταση του ανθρώπου στην κοινωνία; Οι ταινίες σε αυτό το τμήμα του Φεστιβάλ μπορεί να μοιάζουν με αυτές του τμήματος των Ανθρώπινων Δικαιωμάτων, δεν είναι όμως ακριβώς έτσι. Γιατί; Θα το δούμε στην αναφορά μας σε αυτές. Οι ελληνικές ταινίες που υπάρχουν σε αυτό το τμήμα θα αναφερθούν στην κριτική αποτίμηση των ελληνικών ταινιών στο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης.

Η ΒΙΑ ΣΕ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΕΣ ΕΚΔΟΧΕΣ

Στην ταινία του Ed Perkins, «Μαύρο πρόβατο» («Black sheep»), 27΄, 2017, παραγωγή από το Ηνωμένο Βασίλειο, αναφέρεται το ρατσιστικό πρόβλημα όπως υπάρχει στην Ευρώπη. Εδώ ένας έγχρωμος, ένας μαύρος έφηβος και η οικογένειά του αντιμετωπίζει αυτό το θέμα έντονα και αναγκάζονται να αλλάξουν κατοικία. Στο καινούργιο μέρος που εγκαθίστανται, αυτός ο νεαρός θα αντιμετωπίσει το ίδιο θέμα και θα αναγκαστεί να πάει «με τα νερά» της κοινωνίας, έτσι ώστε να επιβιώσει. Αυτό το ντοκιμαντέρ έχει έντονη δραματοποίηση, δεν μπορεί όμως να μπει βαθιά μέσα στον ψυχισμό του ανθρώπου και μένει σε μία επιφανειακή αφήγηση όσον αφορά στην προσαρμοστικότητα του ανθρώπου, στα νέα κοινωνικά δεδομένα, σταματάει όμως εκεί.

Στην ταινία «Εξ’αίματος» («Blood kin»), 26΄, 2018, του Ramin Baharani, παραγωγή των ΗΠΑ, εστιάζει στη βία που εγγράφεται μέσα στην οικογένεια, από τον πατέρα στο γιο, επιστρέφει όταν ο γιος θα σκοτώσει τον πατέρα του, θα δικαστεί όμως και η ποινή του θα είναι 40 χρόνια κάθειρξης. Φαίνεται το παράλογο του δικαστικού συστήματος, το στίγμα της βίας και η απελπισία αυτού του ανθρώπου. Ο σκηνοθέτης περιορίζεται σε μία απλή περιγραφή, το ψυχολογικό αδιέξοδο δε φαίνεται όσο θα περίμενε κάποιος, για να μπορέσει η ταινία να προβληματίσει, σχετικά με αυτό το θέμα.

Αυτό το θέμα της περιγραφικής αφήγησης, χωρίς ιδιαίτερο ρυθμό, θα το βρούμε και στην ταινία «Callifornia dreaming», 105΄, 2018, παραγωγή από το Λουξεμβούργο του Fabrizio Malteze. Η Καλιφόρνια με όλες τις χαρές της, τα θεάματα, αυτά που έχει περιγράψει πολλές φορές ο αμερικάνικος κινηματογράφος, όλα αυτά φαίνονται μπανάλ στο σκηνοθέτη. Δεν υπάρχει η ένταση της ζωής σε αυτή την πόλη των ΗΠΑ, μέσα στην αφήγηση της ταινίας, και μέσα από αυτό τον τρόπο ζωής δεν μπορεί να φανεί η αλλοτρίωση και η παρά φύση διασκέδαση, όπως ενδεχομένως να θεωρεί ο σκηνοθέτης. Ήταν όμως μία ευκαιρία για μία κριτική σε αυτό τον τρόπο ζωής μέσα από μία ταινία ντοκιμαντέρ, ενός Ευρωπαίου σκηνοθέτη.

ΜΑΘΗΜΑΤΑ ΖΩΗΣ

Τα «Απλά μαθήματα» («Easy lessons»), 78΄, 2018, της Dorottya Zyrbo, μας παρουσιάζει την παραγωγή από την Ουγγαρία που έχει σα θέμα της την εκπαίδευση μιας πρόσφυγας από τη Σομαλία στην Ουγγαρία. Έχει φύγει για να γλυτώσει από μία ζωή που της επιβάλλει ο πατέρας της. Μαθαίνει, βρίσκει τον τρόπο να ζει, αγαπιέται και εντάσσεται όλο και περισσότερο στο δυτικό τρόπο ζωής. Η ταινία μας βάζει στο νέο τρόπο ζωής αυτής της πρόσφυγας και τη βλέπουμε να έχει μπει για τα καλά στη νέα της ζωή. Ανάμεσα στη μυθοπλασία και στο ντοκουμέντο, αυτή η ταινία αντιτάσσει την αφήγησή της στο ρατσιστικό μένος μιας μερίδας της κοινωνίας, με όμορφο και γλαφυρό τρόπο. Μέχρι εκεί όμως.

Ο Gaston Solinicki μας παρουσιάζει την ταινία του «Introduzione all’oscuro», 71΄, 2018, συμπαραγωγή Αυστρίας και Αργεντινής, μας αφηγείται την ονειρική περιπλάνηση ενός μοναχικού άνδρα στους δρόμους της Βιέννης. Ψάχνει ένα όραμα. Αυτό το  πρόσωπο που πριν από λίγο καιρό είχε αποβιώσει. Ο σκηνοθέτης θεμελιώνει την αφήγηση του στη σύγχυση του ψυχικού κόσμου αυτού του ανθρώπου, συγχρόνως όμως «ζωγραφίζει» την απελπισία του και, μέσα σε όλα αυτά, η νέα του ζωή είναι τόσο αλλαγμένη που φαίνεται σαν  ξένη. Η μυθοπλασία σε αυτή την ταινία εδράζεται σε μικρά αφηγηματικά μέρη που μας πάνε στο φαντασιακό, μας δείχνουν ότι η πραγματικότητα είναι μία σχετική οντότητα, κατασκευασμένη μόνο από εμάς.

Με την ταινία «Τζαμίλια» («Jamilia»), 84΄, 2018, ο Aminatou Echard, με αυτή την παραγωγή Γαλλίας και Κυργιστάν, θα μας αφηγηθεί τη ζωή των γυναικών σε αυτή τη χώρα, με αφορμή την ομώνυμη ηρωίδα αυτού του μυθιστορήματος. Οι γυναίκες μιλούν για τις επιθυμίες τους, τα όνειρα, αυτά που τις καταπιέζουν, σε μία κοινωνία όπου ο αντρικός λόγος είναι σε πρώτη διάταξη. Τα συναισθήματα παράγονται από τις αντιθέσεις μεταξύ των επιθυμιών και της πραγματικότητας, δομούν ένα σύμπαν ψυχικών καταστάσεων που περιγράφει τον ψυχισμό της γυναίκας, σε μία ανατολική, αλλά κανονιστική, κοινωνία.

ΟΙ ΔΟΚΙΜΑΣΙΕΣ ΤΗΣ ΖΩΗΣ

Ο Τζόναθαν Αγκάσι είναι ένας από τους πιο πετυχημένους γκέι αστέρες της βιομηχανίας πορνό, αποτελεί την ενσάρκωση αμέτρητων ανομολόγητων φαντασιώσεων που δεν έχουν βρει ακόμα τρόπο να υπερβούν τα στεγανά των ταμπού. Στην ταινία του Tomer Heymann, «Ο Τζόναθαν Αγκάσι μου έσωσε τη ζωή» («Jonathan Agassi saved my life»), 106΄, 2018, ισραηλινή και γερμανική συμπαραγωγή, βλέπουμε αυτή την περσόνα ως μία καθημερινή φιγούρα με την οποία μπορεί να μην ταυτιστούμε, σίγουρα όμως θα μας βάλει μέσα στον κόσμο των πορνό ταινιών, στην αλλοτρίωση, στη μοναξιά, στις επιθυμίες που συγκρούονται με τα ταμπού. Αυτός ο πορνοστάρ έχει δύο διαφορετικές όψεις: την ερωτική περσόνα και τον απλό και αγαπησιάρικο άνθρωπο.

Η κολομβιανή παραγωγή «Λάπου» («Lapu»), 75΄, 2019, των Juan Pablo Polanco και Cesar Jaimes, θα μπει στον ψυχικό κόσμο του ανθρώπου, κάνοντας ένα βιωματικό ταξίδι στη δράση μιας γυναίκας που πραγματοποιεί την εκταφή των οστών της αγαπημένης ξαδέλφης της. Ο παραλληλισμός της σφαγής των αγελάδων με το θάνατο του ανθρώπου σε βάζει μέσα στην απώλεια, της ψυχής και του σώματος, έτσι ώστε να καταλάβουμε την οδύνη του οριστικού αποχαιρετισμού αυτών των δύο γυναικών, αλλά και ένα οδυνηρό σχόλιο για τη ζωή που, τελικά, είναι ελπιδοφόρο.

Ο Emiliano Mazza de Luca, στην ταινία του «Εν πλω» («Life on board»), 70΄, Ουρουγουάη, δε χρειάζεται παρά ελάχιστες λέξεις για να περιγράψει τον ανθρώπινο μόχθο, τη μοναξιά, τη σιωπή, την απουσία και την αυτογνωσία, βλέποντας και εξερευνώντας τη καθημερινή ζωή δεκαπέντε αντρών που βρίσκονται σε ένα πλοίο, περικυκλωμένοι από τη βίαιη φύση, αναγκασμένοι να δοκιμαστούν και να καταλάβουν αν αντέχουν στις δυσκολίες της ζωής. Οι κινήσεις του σώματος, αδιόρατες και υπονοητικές, είναι το αποτέλεσμα μιας σειράς συναισθημάτων, άρα η παρακολούθησή τους, όπως αυτή του περιβάλλοντος χώρου, μας μιλά, εμμέσως πλην σαφώς, για αυτά τα συναισθήματα, για τη δοκιμασία της ζωής, για όλα αυτά που μας βασανίζουν. Ο σκηνοθέτης έχει εμπιστοσύνη στην εικόνα που δημιουργεί, στη δυναμική της, ξέρει ότι ο λόγος θα την αποδυναμώσει, συνδέει τις εικόνες με τέτοιο τρόπο που αφηγούνται, σα να μιλούν, περιγραφικά μέσα στο συναισθηματισμό τους.

Αντίθετα, η Yolande Zouberman, με την ταινία της «Μ», 105΄, 2018, γαλλική παραγωγή, υποτιμά τις δυνατές εικόνες που δημιουργεί, δυναμιτίζει την αφήγησή τους με τον ακατάσχετο λόγο, περιγράφει την οδύνη του νεαρού άντρα που έχει βιαστεί από ένα μεγαλύτερο, όταν ήταν μικρός, όλα αυτά στην υπερορθόδοξη κοινότητα των Εβραίων, στο Τελ Αβιβ. Η σύζευξη εικόνας και λόγου είναι προβληματική και το εγχείρημα αποτυγχάνει.

ΜΕΣΑ ΣΤΗΝ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ

Το πνευματικό στοιχείο είναι αρκετά έντονο στην ταινία «Η μαγική ζωή της Β.» («The magic life of V»), 86΄, 2019, συμπαραγωγή Φινλανδίας, Γαλλίας και Βουλγαρίας. Ο σκηνοθέτης, Tonislav Hristov, φέρνει αντιμέτωπο το παρελθόν με το παρόν, τα τραύματα του παρελθόντος με τις δυσκολίες που αντιμετωπίζει μία νεαρή γυναίκα στην προσπάθειά της να ζήσει και να προστατέψει τον αδελφό της που έχει νοητική στέρηση. Μέχρι ενός βαθμού η ταινία αρθρώνει ικανοποιητικά το λόγο της, βάζει αυτή τη γυναίκα να δει τη σκοτεινή πλευρά της έτσι όπως είναι, να απελευθερωθεί για να μπορέσει να πάρει δυνάμεις για να διεκπεραιώσει τη ζωή της με ικανοποιητικό τρόπο.

Δε συμβαίνει το ίδιο με τον T Cooper, στην ταινία «Ανδρο-πρέπεια» («Man made»), 93΄, 2018, παραγωγή των ΗΠΑ. Το θέμα της είναι η ζωή διεμφυλικών ανδρών, οι οποίοι έχουν μεγαλώσει σα γυναίκες, εστιάζοντας στον κόσμο του body building. Αν και ο σκηνοθέτης έχει αντιμετωπίσει το ίδιο θέμα, δεν κάνει τον κόπο να μπει στον πυρήνα του θέματος, αρκείται σε μία απλή περιγραφή που δεν είναι, εκ των πραγμάτων, ικανή να παράξει συναίσθημα.

Ο Vodym Ilkov, με την ταινία του «Ο μπαμπάς μου είναι ο αδελφός της μάνας μου» («My father is my mother’s brother»), 76΄, 2018, ουκρανική παραγωγή, πιάνει με χιούμορ το πολύ σοβαρό πρόβλημα της διαμόρφωσης του χαρακτήρα σε ένα μικρό παιδί. Ο θείος, αν και είναι απόλυτα ενταγμένος στην έντονη ροκ και νυχτερινή ζωή, βλέπει αυτό το παιδί σα δικό του, με ανθρώπινη ζεστασιά και υπευθυνότητα, το μεγαλώνει σα να είναι δικό του, τελικά διεκδικεί τον τίτλο του πατέρα και τον αποκτά επάξια, η ταινία δεν έχει ίχνος κλασικής αφήγησης, η δραματοποίηση έχει φτάσει σε ικανοποιητικό βαθμό, ικανό να διαμορφώσει χαρακτήρες και να μας μιλήσει με όμορφο τρόπο για αυτό το θέμα.

Με παρόμοιο τρόπο, όχι τόσο πετυχημένο, ο Carl Javer, με την ταινία του «Ουτόγια, μία αναπαράσταση» («Reconstructing Utoya»), 98΄, 2018, σουηδική, νορβηγική και δανέζικη συμπαραγωγή, θα μας μιλήσει για την επίθεση του ναζιστή Άντερς Μπρέιβικ, ο οποίος άνοιξε πυρ σε μία κατασκήνωση του νορβηγικού Εργατικού Κόμματος, σκοτώνοντας 69 ανθρώπους και τραυματίζοντας πάνω από 100 μέσα σε 72΄. Όντως η αναπαράσταση δημιουργεί το συναίσθημα της απώλειας, απαιτεί το στοχασμό σχετικά με αυτή την πράξη, μας μεταφέρει στοιχεία από το ασυνείδητο στο συνειδητό, ικανά να μας μιλήσουν για την πραγματικότητα, τουλάχιστον έτσι όπως εμείς την αντιλαμβανόμαστε. Λείπει όμως η δυνατή σύνδεση της αναπαράστασης με το πραγματικό για να μπορούμε να μπούμε σε αυτές τις ψυχικές καταστάσεις στις οποίες το πραγματικό γεγονός αναφέρεται.

Τέλος η ταινία του Ton van Zantvoort, «Ηρωοποιμένας» («Sheep hero»), 81΄, 2018, ολλανδική παραγωγή, αναφέρεται στο πολύ σοβαρό θέμα του εκσυγχρονισμού της κτηνοτροφίας. Ο παραδοσιακός τρόπος είναι καταδικασμένος να πεθάνει, οι βοσκοί που ασπάζονται αυτό τον τρόπο εργασίας δεν έχουν μέλλον, αναγκάζονται ή να αλλάξουν δουλειά ή να μεταναστεύσουν, όπως ο ήρωας αυτής της ταινίας. Αν και έχουμε μία άκρως ρεαλιστική αφήγηση, το πολιτικό μήνυμα βγαίνει μέσα από την υπονόηση, το συναίσθημα παράγεται μέσα από την αντίθεση του ρεαλιστικού και του ευκταίου. Μία ολλανδική παραγωγή που μας ξάφνιασε ευχάριστα, όπως και μία άλλη, στην οποία θα αναφερθούμε σε επόμενο σημείωμά μας.

ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΤΟ ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ

• Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης