OLEANNA

Νοέ 04, 2022 Θέατρο 0

ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΘΕΑΤΡΟΥ

ΠΑΙΧΝΙΔΙ ΕΞΟΥΣΙΑΣ

Oleanna: γράφει ο Γιάννης Φραγκούλης

Μία παράσταση που καθηλώνει το θεατή. Ένα παιχνίδι εξουσίας που είναι αμφίρροπο. Ποιος είναι ο θύτης και ποιο το θύμα; Είναι στο θεατή να το αναζητήσει. Μια αναφορά που είναι επίκαιρη με το τσουνάμι αποκαλύψεων για σεξουαλική βία.

OLEANNA: ΣΥΝΟΨΗ

Ένας καθηγητής πανεπιστημίου και μια νεαρή φοιτήτρια εμπλέκονται σε ένα παιχνίδι βαθιάς αντιπαράθεσης. Αυτό καθιστά αδύνατη την όποια επικοινωνία μεταξύ τους. Η ανάγκη τους για εξουσία και ασφάλεια κυριαρχεί πάνω από όλα. Αφορμή είναι το γραπτό της φοιτήτριας, Κάρολ. Αυτό το λεκτικό παιγνίδι εξουσίας θα οδηγήσει σε παρερμηνείες. Η πρόταση του καθηγητή, Τζων, είναι η αναβαθμολόγηση μετά από ιδιαίτερες συναντήσεις. Έξω από το δεδομένο πλαίσιο κανόνων του φαινομενικά δημοκρατικού πανεπιστημίου. Ο καθηγητής απαξιώνει τη φοιτήτρια του. Αμφισβητεί τα εργαλεία που παρέχει η εκπαίδευση. Εκείνη αμφισβητώντας τα προνόμια του θα τον καταγγείλει για παρενόχληση.

OLEANNA: Η ΑΠΟΨΗ ΜΑΣ

Στη σκηνή είναι ο Τζων στο γραφείο του. Ο μοντέρνος σχεδιασμός μας παραπέμπει σε ένα σύγχρονο άνθρωπο. Ακόμη σε ένα Πανεπιστήμιο που είναι στη σφαίρα του εκσυγχρονισμού. Η Κάρολ μπαίνει και κάθεται συνεσταλμένα. Φοβάται την επαφή με τον καθηγητή. Είναι φοιτήτριά του και του δείχνει το γραπτό της. Ξέρει ότι δεν έχει γράψει «καλά». Σκέφτεται τη βαθμολογία, τον άσχημο βαθμό. Εκφράζει τους φόβους της και απαξιώνει τον εαυτό της. Του ανοίγεται. Αυτός θέλει να τη βοηθήσει. Προτείνει να της κάνει κάποια ιδιαίτερα για να περάσει το μάθημα.

Αυτό που βλέπουμε είναι ένα παιχνίδι εξουσίας. Ο καθηγητής έχει τη δύναμη να επιβάλλει αυτό που θέλει. Το ξέρει. Παίζει μαζί της. Την απαξιώνει για να της δείξει ότι δεν αξίζει. Έτσι μπορεί να την κάνει ότι θέλει. Για να το πούμε καλύτερα, έτσι νομίζει. Αλλά αυτό που δεν υπολογίζει είναι η δύναμή της. Αυτή θα πάρει εκδίκηση και θα τον καταγγείλει για σεξουαλική παρενόχληση. Τότε αυτή θα είναι από πάνω. Αυτός όλο και θα κατρακυλά. Μέχρι να τα χάσει όλα. Θα βγάλει το βίαιο εαυτό του, μέσα από την απελπισία του. Τότε θα τα βρουν.

OLEANNA: Η ΑΝΑΓΝΩΣΗ

Το απρόσμενο τέλος μας ωθεί να διαβάσουμε το έργο ξανά. Από την αρχή μέχρι το τέλος ή το αντίστροφο. Ποιος είναι ο θύτης και ποιος το θύμα; Πως μπορεί να αλλάξουν θέσεις στη σκακιέρα αυτού του ολέθριου παιχνιδιού; Γιατί στο τέλος αυτή υποχωρεί; Ερωτήματα που δεν έχουν έτοιμη απάντηση από το θεατρικό έργο του Ντέιβιντ Μάμετ. Ο θεατής είναι υποχρεωμένος να ανασυντάξει το θεατρικό κείμενο. Να βάλει μέσα τα δικά του στοιχεία, τελικά να δημιουργήσει το δικό του έργο. Αυτό είναι μια πρόκληση.

Μπορεί κάποιος να πει ότι είναι μια άλλη ανάγνωση του κινήματος me too. Δεν θα έχει άδικο. Αν και το έργο έχει γραφτεί στις αρχές της δεκαετίας του 1990, είναι σήμερα ακόμη πιο επίκαιρο. Σήμερα η σεξουαλική παρενόχληση δε γίνεται από τα ανώτερα στελέχη της κοινωνίας. Είναι κάτι που συμβαίνει σχεδόν σε όλη την κοινωνία. Ο καθένας είναι εν δυνάμει υποψήφιος παραβάτης. Είναι όμως έτσι τα πράγματα; Η απάντηση σε αυτό το ερώτημα είναι δύσκολη. Το κίνημα me too σίγουρα μπορεί να έχει μέσα του στοιχεία φτηνής εκδίκησης. Όμως η πλειοψηφία των περιπτώσεων είναι πραγματικές. Γιατί όμως συμβαίνει όλο αυτό;

OLEANNA: Η ΠΑΤΡΙΑΡΧΙΑ

Στο στόχαστρο τίθεται η πατριαρχική εξουσία. Η σύγχρονή μας κοινωνία μαστίζεται από την παράλογη δύναμη της πατριαρχίας. Αυτό είναι ένα γεγονός που παρατηρείται από τις κοινωνίας όπου είχε εμφανισθεί η ατομική ιδιοκτησία. Είναι εύκολο να θέσουμε το θέμα: θάνατος στην πατριαρχία. Είναι δύσκολο να βρούμε ένα δρόμο για να φτάσουμε στο πεδίο που θα ανασυντάξουμε την κοινωνία. Έτσι ώστε αυτή να είναι δίκαιη προς όλους. Έχοντας μελετήσει αυτό το θέμα, μια μελέτη υπό εξέλιξη, μπορούμε θέσουμε κάποια θέματα.

Σε αυτό το παιχνίδι εξουσίας το θύμα είναι ο άνθρωπος. Θύτης είναι η εξουσία του κράτους. Στην κοινωνία ο θύτης είναι και θύμα. Η παράβασή του είναι προϊόν της βίας που αυτός έχει υποστεί από την παιδική του ηλικία. Η ψυχανάλυση μας διδάσκει για το αποτέλεσμα αυτής της βίας: Το παιδί όταν μεγαλώσει θα δείξει τα αποτελέσματα αυτής της παραβατικότητας. Ο λόγος του από το νευρωσικό θα πάει στο υστερικό. Μετά θα φωλιάσει σε αυτό για να χτυπήσει την πόρτα της ψύχωσης. Ανάλογα με τις περιπτώσεις έχουμε διαφορετικά φορτία της βίας. Αυτή, επιπλέον, είναι διαφορετική στον άντρα και στη γυναίκα.

Μπορούμε να δούμε μια θεώρηση της βίας που η γυναίκα εκφράζει όταν πάρει την εξουσία στην ταινία «Miss Violence», του Αλέξανδρου Αβρανά. Στην «Oleanna» ξεδιπλώνονται και οι δύο μορφές βίας. Ο Μάμετ δείχνει το παράλογο και της μιας και της άλλης περίπτωσης. Μας περιγράφει τη βία του άντρα που έχει μια λογική αφήγηση: Υπάρχει φαινομενικά σε ήπια μορφή, είναι σαν ένα χάδι που όταν το συνηθίζεις έχεις εγκλωβιστεί σε αυτό και δεν μπορείς να ξεφύγεις από την απαξίωση και την καταστροφή της προσωπικότητας του θύματος. Η γυναίκα όμως έχει την πλάτη στον τοίχο. Αντεπιτίθεται και η ορμή της είναι ανεξέλεγκτη. Λειτουργεί σα μια Κλυταιμνήστρα που τολμά να σταματήσει τον Ορέστη. Να επιτεθεί. Η βία δεν είναι ίδιον του χαρακτήρα της. Η βία της θα είναι παράλογη.

OLEANNA: Η ΣΚΗΝΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑ

Ο Ντέιβιντ Μάμετ πολύ σωστά βάζει αυτά τα θέματα. Όπως τα αναφέρει η μυθολογία και η λογοτεχνία. Όπως τα αναλύει η ψυχολογία και με τον τρόπο που η κοινωνιολογία τα βάζει σε μια θέση. Φτιάχνει ένα παζλ. Τα κομμάτια του είναι εύκολο να τα βγάλουμε και να τα ανασυνθέσουμε. Αυτό μας προτείνει ο συγγραφέας. Δε μας δίνει ένα καλό τέλος. Άρα, μας λέει, να φτιάξουμε το δικό μας. Με άλλα λόγια, να πάρουμε θέση σε όλο αυτό. Αυτός όμως είναι ένας τρόπος να θεραπεύσουμε το τραύμα.

Ο σκηνοθέτης ακολουθεί πιστά αυτή τη γραμμή. Τοποθετεί τους χαρακτήρες του μέσα σε αυτή τη γραμμή. Δε φοβάται την ελλειπτική αφήγηση. Ξέρει ότι όταν υπονοεί τότε δημιουργεί μια πιο δυνατή αφήγηση: αυτή που εμφανίζεται στο θεατή και αυτή που θα πρέπει να βρει ο θεατής για να έχει ένα ολοκληρωμένο έργο. Οι εναλλαγές των ηθοποιών είναι μέσα σε αυτό το πλαίσιο. Παίζουν πολύ καλά τις διαφορετικές εκδοχές των χαρακτήρων. Τα συναισθήματα φαίνονται και οριοθετούν την αρχή μιας αφήγησης που υπαινίσσεται.

Το σκηνικό είναι μινιμαλιστικό. Έτσι μας αφήνει να βάλουμε τα δικά μας πράγματα στη θέση που εμείς πιστεύουμε κατάλληλη. Ακολουθεί, δηλαδή, την ίδια γραμμή αφήγησης. Η βία υπάρχει στο λόγο, στις εκφράσεις του προσώπου. Αλλά και στο φωτισμό που αλλάζει ανάλογα με την περίσταση. Μια εξαιρετική παράσταση που ελπίζω να προβλημάτισε το κοινό. Το ότι την παρακολούθησαν πολλές γυναίκες ήταν κάτι πολύ ενδιαφέρον. Δεν ξέρουμε τις τους έβγαλε αυτή η παράσταση. Θέλω να πιστεύω ότι κάτι δρομολόγησε στον ψυχισμό τους.