ΔΟΥΛΕΣ

Νοέ 05, 2023 Θέατρο 0

ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΘΕΑΤΡΟΥ

ΠΑΙΧΝΙΔΙΑ ΕΞΟΥΣΙΑΣ

Δούλες: γράφει ο Γιάννης Φραγκούλης

Μια νύχτα σαν όλες τις άλλες που περνάνε οι δυο αδερφές Σολάνζ και Κλαίρη, στην υπηρεσία της Κυρίας, ξετυλίγεται στην αρχή του έργου, «Δούλες». Οι δυο αδερφές μόνες στο σπίτι παίζουν το αγαπημένο τους «παιχνίδι ρόλων»: Η Κλαίρη στο ρόλο της Κυρίας βασανίζει με τα λόγια της και την συμπεριφορά της, την υπηρέτριά της την Κλαίρη, που την υποδύεται η Σολάνζ.

Μέσα από αυτό το παιχνίδι της φαντασίας οι δυο νεαρές εξωτερικεύουν και δραματοποιούν τα συναισθήματά τους για το αφεντικό τους αλλά και για τον εαυτό τους. Δημιουργώντας την Κυρία τους, την έχουν πλέον υποχείριό τους και μπορούν να προχωρήσουν στην επιθυμία τους: στη δολοφονία της.

ΔΟΥΛΕΣ: Η ΥΠΟΘΕΣΗ

Το παιχνίδι τους αυτό -και πριν φτάσει στο τέλος του, με τη δολοφονία της Κυρίας- διακόπτεται από την πραγματικότητα: Το τηλεφώνημα του Κυρίου (του εραστή της Κυρίας), που τους γνωστοποιεί ότι αφέθηκε ελεύθερος από την Αστυνομία (που οι ίδιες τον είχαν εμπλέξει με κάποιες ανώνυμες καταγγελίες περί κλοπής που είχαν μηχανευτεί για να εκδικηθούν τα αφεντικά τους). Περιμένει την Κυρία να τον συναντήσει -τις φέρνει αντιμέτωπες με την πιθανότητα αποκάλυψης της δολοπλοκίας τους και τη σύλληψή τους.

Έτσι, αποφασίζουν να πραγματοποιήσουν την επιθυμία τους και να δηλητηριάσουν την Κυρία τους, αμέσως μόλις έρθει. Πράγματι όταν καταφτάνει η Κυρία οι δυο υπηρέτριες προσπαθούν να την πείσουν να πιει το δηλητηριασμένο ρόφημά της, αλλά δεν τα καταφέρνουν. Όταν μάλιστα εκείνη μαθαίνει ότι ο Κύριος την περιμένει ελεύθερος πια, φεύγει αμέσως.

Βέβαιες πλέον για το κακό τέλος που τις περιμένει, αντιδρούν με τον μόνο τρόπο που ξέρουν, με τον μόνο τρόπο που αντέχουν να δράσουν: Επιστρέφουν και πάλι στο φανταστικό παιχνίδι τους, και η Κλαίρη παίζοντας τώρα εκείνη το ρόλο της Κυρίας, πίνει το δηλητηριασμένο τίλιο και πεθαίνει.

ΔΟΥΛΕΣ: Η ΔΟΜΗ

Στο θεατρικό έργο του Ζαν Ζενέ, «Δούλες», αποτυπώνεται το παιχνίδι ρόλων. Η μεταφορά του δεν μπορεί να γίνει πάντα με τον ίδιο τρόπο. Ο λόγος είναι ότι έχουμε να κάνουμε με την ψυχολογική ανάλυση και σύνθεση μιας πραγματικότητας. Με την εξουσία και όπως αυτή εκφράζεται στην κοινωνία, όπου ζούμε. Οι κοινωνικές αλλαγές, είναι αυτονόητο, ότι αλλάζουν τη θεατρική απόδοση του έργου. Στη σκηνοθεσία των Σοφία Αλεξανιάν και Κλεοπάτρα Εμμανουήλ Κυριακοπούλου παρατηρήσαμε κάποιες αλλαγές. Ας δούμε πρώτα τις δομές του έργου πριν να αναφερθούμε σε αυτές.

Σε αυτό το θεατρικό έργο υπάρχουν τρία δομικά στοιχεία: οι δυο ηθοποιοί και οι θεατές. Απαραίτητη προϋπόθεση είναι οι θεατές να μπουν μέσα στο έργο, να νιώσουν ότι είναι μέρος αυτού και, ως ένα βαθμό, να ταυτιστούν. Με αυτό τον τρόπο τα τρία αυτά δομικά στοιχεία μπορούν να συνομιλήσουν. Θα παραχθεί ένα κείμενο μοναδικό για τον κάθε θεατή. Η μετάλλαξή του θα γίνεται όσο ο κάθε θεατής θα το διαβάζει, ανατρέχοντας στη μνήμη του, με δεδομένο ότι έχει αλλάξει η ψυχολογική του κατάσταση.

Στην παράσταση που είδαμε η προσπάθεια να μπει ο θεατής μέσα στο έργο γίνεται με δύο τρόπους: Δεν έχουμε την ενόχλησή του με υλικά που δημιουργούν δυσφορία, όπως οι πούδρες. Οι ηθοποιοί ξεκινούν το έργο πριν καλά καλά καθίσουν οι θεατές. Παίζουν τις ταξιθέτριες και η μία δηλώνει ότι θέλει να γίνει πρωταγωνίστρια στο θέατρο. Πλέον το σπίτι ταυτίζεται με το θέατρο και αυτό, σιγά σιγά, με τον ψυχικό κόσμο του θεατή. Ένα τσιγάρο που ανάβει και μένει αναμμένο στο τέλος ενοχλεί, αλλά με ήπιο τρόπο. Είναι αξιοσημείωτο ότι μία θεατής πήγε να το σβήσει. Με αυτό τον τρόπο ο θεατής αρχίζει να ταυτίζεται με την παράσταση.

ΔΟΥΛΕΣ: Η ΘΕΩΡΙΑ

Στη συνέχεια έχουμε τις εναλλαγές στους ρόλους. Η μία δούλα μεταμορφώνεται σε Κυρία και το αντίστροφο. Ο σαδομαζοχισμός έχει απασχολήσει αρκετά τους ψυχαναλυτές, τους πολιτικούς αναλυτές και τους λογοτέχνες, με αρχή τα έργα του μαρκήσιου ντε Σαντ και του Μαζώχ. Η κορυφαία ανάλυση είναι αυτή του Βίλχελμ Ράιχ, «Ο μαζοχιστικός χαρακτήρας» (εκδ. Ελεύθερος Τύπος, μτφρ. Νίκος Αλεξίου, επιμέλεια Κωστής Θεοδωρήμπασης, Αθήνα). Η αιρετική αυτή θέση του Αυστριακού ψυχαναλυτή του στοίχισε την αποπομπή του από τη Διεθνή Ψυχαναλυτική Εταιρεία που διεύθυνε ο Φρόιντ. Παρεμφερής είναι και η μελέτη του Έριχ Φρομ, «Η ανατομία της ανθρώπινης καταστροφικότητας» (εκδ. Μπουκουμάνη, μτφρ Τζένη Μαστοράκη, Αθήνα). Επιπροσθέτως, το έργο του μαρκήσιο ντε Σαντ, «Η φιλοσοφία στο μπουντουάρ» (εκδ. Μεταίχμιο, Αθήνα 2016) επηρέασε, ανάμεσα σε άλλους, τους υπερρεαλιστές για να προβληματιστούν όσον αφορά στο παράλογο.

Έχουμε όλα τα θεωρητικά βοηθήματα για να αναλύσουμε αυτή την κατάσταση της κυριαρχίας και της υποταγής. Ο τρόπος που μας παρουσιάζεται σε αυτή την παράσταση έχει κάποιες ιδιαιτερότητες.

ΔΟΥΛΕΣ: Η ΥΠΟΤΑΓΗ

Οι δύο δούλες είναι υποταγμένες στην Κυρία τους. Αυτή δε φαίνεται, όπως και ο εραστής της, ο Κύριος, που επίσης τις εξουσιάζει. Για να γίνει κατανοητός ο τρόπος της εξουσίας η μία δούλα παίζει το ρόλο της Κυρίας. Μετά η άλλη γίνεται αυτή Κυρία. Είναι εύκολο να καταλάβουμε ότι η εξουσία δεν είναι ίδια στη μία και στην άλλη δούλα. Κατά συνέπεια, δεν μπορεί να είναι όμοια και στην Κυρία τους. Ποιος είναι ο τρόπος που αυτή τους εξουσιάζει; Ο θεατής μπορεί μόνο να το φανταστεί βλέποντας την αντανάκλασή του στον καθρέπτη, όπως έλεγε ο Λακάν, στη συμπεριφορά, δηλαδή, της μιας και της άλλης δούλας.

Αυτό που παρατηρούμε στις «Δούλες» είναι οι διαφορές στον αυταρχισμό στα διαφορετικά πρόσωπα. Η ένταση στη μια και στην άλλη δεν είναι ίδια. Με διαφορετικό τρόπο βιώνει η μία δούλα, η οποία φτάνει στο σημείο να χτυπά την υποτακτική της. Το πρόσωπο της δούλας είναι η «Κλαίρη». Αυτή υποδύονται η μία και η άλλη. Όμως η «Κλαίρη» δεν είναι ίδια, σε κάθε περίπτωση, όπως και η αποδοχή της Κυρίας δεν είναι παρόμοια. Η Σολάνζ την απεχθάνεται και θέλει να τελειώνει με αυτή, η Κλαίρη δεν είναι και τόσο σίγουρη.

Βλέπουμε δύο διαφορετικές καταστάσεις. Οι δύο δούλες δεν αισθάνονται καλά στην υπηρεσία της Κυρίας, όμως παραμένουν σε αυτή. Η μία, η Σολάνζ, θέλει να απελευθερωθεί με βίαιο τρόπο, είναι η αντίδραση της βίας αυτών που κυριαρχούν σε αυτή. Η άλλη, η Κλαίρη, συναινεί σε αυτό, αλλά κάπου δικαιολογεί την Κυρία και δείχνει ότι έχει αγαπήσει την εξουσία της. Δεν είναι το σύνδρομο της Στοκχόλμης, είναι, περισσότερο, η ταύτιση με το πρόσωπο που της έχει δημιουργήσει τραύμα, πολύ πιθανόν στον πατέρα, αφού στον Κύριο μιλά με καθαρά υποτακτικό τρόπο (βλέπε την προαναφερόμενη μελέτη του Ράιχ).

ΔΟΥΛΕΣ: ΤΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ

Έχουμε, λοιπόν, ένα αδιέξοδο. Η Κλαίρη βιώνει τη βία της εξουσίας και, συγχρόνως, την αγαπά. Για αυτό αισθάνεται ενοχή. Η απόρριψη της Κυρίας ουσιαστικά είναι σα να θέλει η ίδια να σκοτώσει ένα κομμάτι του ψυχισμού της, με το οποίο δεν έχει τελειώσει, γιατί δεν το γνωρίζει ακόμα καλά. Αυτός ο ξαφνικός θάνατος που προτείνει η Σολάνζ είναι ένας καθαρός ευνουχισμός για αυτή. Έτσι βλέπει το τέλος της. Είναι η μόνη εφικτή λύση σε αυτό το δράμα.

Τα σκηνικά είναι απλά. Η ενδυματολογία παραπέμπει σε ένα άτομο υποτακτικό, όπως και η κινησιολογία. Αποδίδουν την πραγματικότητα ενώ την παραποιούν. Η αλλαγή των ρούχων γίνεται με τον πιο όμορφο τρόπο, δείχνοντας μόνο μια φορά το σώμα της υποτακτικής Κλαίρης, τις υπόλοιπες το υπονοεί. Ο χαρακτήρας μπαίνει στο σώμα, η υποταγή γίνεται και μια σωματική συμπεριφορά. Η μουσική πότε θυμίζει καμπαρέ πότε είναι ρομαντική. Η βία της εξουσίας υπονοείται. Η έντασή της γίνεται πιο έντονα αντιληπτή με τη βοήθεια της μουσικής που κρατά έναν ισοκράτη. Ο θεατής μπορεί πλέον να την εισπράξει με το δικό του τρόπο. Αργότερα θα απαντήσει στα ερωτήματα για το αν αυτή η βία έχει λογική και ποια είναι αυτή. Οι ηθοποιοί παίζουν εξαιρετικά, δεν έκαναν κανένα λάθος, μεταφέρουν το ερωτικό στοιχείο της βίας της εξουσίας με τον πιο απλό τρόπο. Η παράσταση «Δούλες» κάνει περιοδεία στην Ελλάδα. Σας συνιστώ να μην τη χάσετε.