ΦΟΝΙΣΣΑ

Δεκ 25, 2023 Κινηματογράφος 0

ΚΡΙΤΙΙΚΕΣ ΤΑΙΝΙΩΝ

Η ΑΝΑΔΟΜΗΣΗ ΤΟΥ ΕΡΓΟΥ

Φόνισσα: γράφει ο Γιάννης Φραγκούλης

Είδαμε τη «Φόνισσα», της Εύας Νάθενα. Είναι μια καλή ευκαιρία να αναφερθούμε στη μεταφορά λογοτεχνικών έργων στον κινηματογράφο. Είναι γεγονός ότι αυτό το εγχείρημα έχει τις δυσκολίες του. Αυτή η ταινία είναι η πρώτη της, μετά από 15 ταινίες στις οποίες είχε κάνει τα κοστούμια. Η «Φόνισσα» έχει ήδη κάνει μια πετυχημένη πορεία στις κινηματογραφικές αίθουσες, αυτή η κριτική φιλοδοξεί να είναι μια άλλη ματιά σε αυτή και δε διεκδικεί το απόλυτο σωστό, γιατί αυτό δεν υπάρχει. Είναι μια πρόταση ανάγνωσης.

ΦΟΝΙΣΣΑ: Η ΜΕΤΑΦΟΡΑ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΩΝ ΕΡΓΩΝ

«Η μεταφορά ενός μυθιστορήματος (κλασικού ή σύγχρονου) στον κινηματογράφο οδηγεί κάθε φορά σε μια αναπόφευκτη επέμβαση σε ό,τι αφορά καταρχήν τη διάρκεια (…) Εδώ ακριβώς είναι το κρίσιμο σημείο, εφόσον η επέμβαση αυτή, όσο εκτεταμένη κι αν είναι, θέλει να παραμείνει στο πρότυπο, πιστή σ’αυτά που στο πρότυπο πρόβαλαν ως κεντρικά ενδιαφέροντα του συγγραφέα, στην παρουσίαση των προσώπων, στην ατμόσφαιρα του έργου, πάνω απ’όλα πιστή στο είδος. Τότε έχουμε πολλές φορές καλά αποτελέσματα. (…) Υπάρχουν βέβαια περιπτώσεις, μέσα σε αυτό τον τύπο προσέγγισης ενός λογοτεχνικού έργου που η κινηματογραφική μεταφορά, ενώ παραμένει πιστή σε ό,τι αφορά στα άλλα στοιχεία που αναφέρθηκαν, τοποθετείται σε διαφορετικό είδος, κι έτσι το αποτέλεσμα που προκύπτει συνιστά παραφωνία, άσχετα προς την επιτυχία του.» (Μάκης Μωραΐτης, «Το μυθιστόρημα στον κινηματογράφο», επιλογή κειμένων, εισαγωγή, μετάφραση, εκδ. Αλεξάνδρεια, Αθήνα, σ. 14). Σε αυτό το βιβλίο ο αναγνώστης μπορεί να αποθησαυρίσει σημαντικές απόψεις διανοουμένων, σχετικές με αυτό το θέμα, όπως ο Τζέιμς Γκουντγουίν, ο Ουίλιαμ Ουάιλερ, ο Τομ Φλιν, ο Τζον Ντέιβις κ.ά.

Η ταινία, «Φόνισσα», της Εύας Νάθενα μας δίνει μια καλή ευκαιρία να αναφερθούμε και σε αυτό το θέμα. Είναι αλήθεια ότι ο Αντρέι Ταρκόφσκι είχε αναφερθεί στο θέμα της μεταφοράς κλασικών λογοτεχνικών έργων στον κινηματογράφο. Το σκεπτικό του όμως ήταν ότι «αν δεν υπάρχει οργανικός δεσμός ανάμεσα στις υποκειμενικές εντυπώσεις του δημιουργού και στην αντικειμενική αναπαράσταση της πραγματικότητας, δεν θα επιτυγχάνεται ούτε επιφανειακή ποιότητα, πόσο μάλλον αυθεντικότητα και εσωτερική αλήθεια. (…) Το μοντέλο ζωής είναι πολύ πιο ποιητικό απ’όσο το αναπαριστούν ορισμένες φορές οι υπέρμαχοι του νατουραλισμού. (…) Κάθε φορά που προσπαθούμε να προσαρμόσουμε τα χαρακτηριστικά άλλων μορφών τέχνης στον κινηματογράφο, στερούμε την ταινία από την κινηματογραφικότητά της και δυσκολεύουμε ακόμα πιο πολύ την επεξεργασία του υλικού, αντί να εκμεταλλευόμαστε τις πλούσιες πηγές του κινηματογράφου ως τέχνης ανεξάρτητης.» (Αντρέι Ταρκόφσκι, «Σμιλεύοντας το χρόνο», μτφρ. Σεραφείμ Βελέντζας, εκδ. Νεφέλη, Αθήνα 1987, σ.σ. 28-30)

ΦΟΝΙΣΣΑ: Η ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΜΕ ΑΛΛΗ ΜΕΤΑΦΟΡΑ

Επανερχόμαστε στην ταινία της Εύας Νάθενα. Η «Φόνισσα» είναι η δεύτερη φορά που μεταφέρεται στην οθόνη του κινηματογράφου. Το 1974 ο Κώστας Φέρρης σκηνοθετεί και κάνει αυτή τη μεταφορά του έργου του Παπαδιαμάντη. Στο σενάριο συνεργάζεται με το Δήμο Θέο. «Ο σκηνοθέτης, φαίνεται επηρεασμένος από το γαλλικό κινηματογράφο, χρησιμοποιεί μεγάλα πλάνα-σεκάνς και την αντίστιξη της εικόνας με τη μουσική. Το μοντάζ δίνει μια άλλη σημασία, λειτουργώντας ιδεολογικά, όπως ο Αϊζενστάιν είχε ορίσει. Αλλάζει το κείμενο, την άλλη αφήγηση, τελικά. Όπως αναφέρει ο ίδιος ο σκηνοθέτης, με πρόταση του Δήμου Θέου, θα κάνει την ανατροπή της σειράς των φόνων για να προκύψει μια σταδιακή «συνειδητοποίηση» της Φραγκογιαννούς. Με αυτό τον τρόπο όλο το χωριό θα την κυνηγά στο τέλος και η εξουσία θα είναι η ίδια η συντήρηση των κατεστημένων τρόπων συμπεριφοράς. Η πραγματικότητα αποδομείται για να πάρει τη μορφή που ο σκηνοθέτης θέλει.» (Γιάννης Φραγκούλης, «Κώστας Φέρρης», εκδ. Εταιρεία Ελλήνων Σκηνοθετών, Αθήνα 2004, σ. 29)

Με αυτές τις σκέψεις μπορούμε να δούμε την ταινία «Φόνισσα» της Εύας Νάθενα με μια άλλη οπτική ματιά. Θα πρέπει πιο μπροστά να δεχτούμε ότι είναι μια καλή παραγωγή που μπορεί να σταθεί ισάξια με άλλες άλλων χωρών. Για πρώτη σκηνοθετική δουλειά είναι όντως ένα μεγάλο κατόρθωμα. Αυτό που θέλουμε να κάνουμε, σε αυτό το κείμενο, είναι η ανάλυση που, πιστεύουμε, ότι θα βοηθήσει και τη σκηνοθέτιδα στη δημιουργική εργασία της.

Έχει γίνει κατανοητό, από τα κείμενα που προαναφέραμε, ότι η μεταφορά κλασικών αφηγηματικών έργων είναι κάτι σα να βαδίζουμε σε τεντωμένο σκοινί. Κάτω από αυτό είναι το χάος. Η κινηματογραφική αφήγηση, μοιραία, συγκρίνεται με αυτή του λογοτεχνικού έργου.

ΦΟΝΙΣΣΑ: ΠΟΙΗΤΙΚΟΣ ΡΕΑΛΙΣΜΟΣ

Στην προκειμένη περίπτωση έχουμε μια, φαινομενικά, ρεαλιστική αφήγηση του Παπαδιαμάντη. Ο Σκιαθίτης λογοτέχνης όμως δεν αποτυπώνει ρεαλιστικά αυτή την εποχή. Αντίθετα, το ύφος του ανήκει στον ποιητικό ή μαγικό ρεαλισμό. Με αυτή την έννοια, υπάρχουν υπονοούμενα που, εφόσον ο αναγνώστης τα ανακαλύψει, μπορεί να προεκτείνει τη ρεαλιστική αφήγηση, προσδίδοντάς της αυτά τα στοιχεία που θα του δώσουν την αφορμή να κάνει κοινωνική και, πολύ περισσότερο, πολιτική κριτική, πάνω σε αυτό το θέμα.

Η Φραγκογιαννού είναι μια σκληρή γυναίκα. Έζησε σε ένα ανδροκρατούμενο περιβάλλον. Η ζωή της δεν ήταν εύκολη, από τον αρραβώνα της μέχρι τις τελευταίες στιγμές της ζωής της. Η ικανότητά της να θεραπεύει τους αρρώστους, με βότανα, την είχαν κάνει σεβαστή στην τοπική κοινωνία. Ο σεβασμός συνυπήρχε με το φόβο. Δύσκολα κάποιος θα έμπαινε εμπόδιο στην πορεία της. Αυτό το βλέπουμε σε μια γριά γυναίκα, στην ταινία, που αναφέρει ότι δε θέλει να την αφήσει μόνη με το παιδί. Και είχε δίκιο.

Η σκηνοθέτης δεν έχει κάνει βαθιά ανάλυση δομών για να αναδομήσει, στον κινηματογραφικό της λόγο, την παπαδιαμαντική αφήγηση. Έχει όμως κάποια στοιχεία που δε μας αφήνουν να απαρνηθούμε συλλήβδην τη δουλειά της. Θεωρώντας ότι έχει συνεργαστεί με την Καρυοφιλλιά Καραμπέτη μπορούμε να πούμε ότι δόμησε μια περσόνα που προκαλεί δέος με το εξαιρετικό παίξιμο της διάσημης ηθοποιού. Όμως όλη η ταινία «Φόνισσα» είναι δομημένη μέσα σε δύο πρόσωπα: στη Φραγκογιαννού (Καρυοφυλλιά Καραμπέτη) και τη μητέρα της (Μαρία Πρωτόπαππα). Όλοι οι υπόλοιποι είναι πρόσωπα που απλά υποστηρίζουν με την στοιχειώδη ύπαρξή τους τη περσόνα της Φραγκογιαννούς, όχι με την ερμηνεία τους. Θα εξαιρέσουμε σε μία στιγμή, στο τέλος, την Πηνελόπη Τσιλίκα (κόρη της Χαδούλας).

ΦΟΝΙΣΣΑ: Η ΕΛΛΙΠΗΣ ΑΝΑΔΟΜΗΣΗ

Το φυσικό τοπίο και τα σπίτια προσδίδουν μια αληθοφάνεια. Εκεί έχει γίνει πολύ καλή δουλειά, στην εύρεση και την επεξεργασία, για να αποδοθεί το ρεαλιστικό στοιχείο. Το «μπέρδεμα» χρόνων και χώρων θα μπορούσε να αποδώσει το στοιχείο της τρέλας, όπως έχει γίνει στην ταινία του Φέρρη, εδώ γίνεται στον τελευταίο φόνο της φόνισσας και στην αναφορά του αρραβώνα της. Αν η Εύα Νάθενα κρατούσε αυτό το αφηγηματικό αξίωμα, τότε θα έκανε κατανοητό ότι η Χαδούλα δεν είναι ένα πρόσωπο που θα πρέπει να καταδικάσουμε από την αρχή, αλλά θα πρέπει να βάλουμε στη θέση του κατηγορούμενου τη διακυβέρνηση της κοινωνίας που αναπαράγει βίαιες καταστάσεις.

Με αυτή την έννοια, θα ήταν εύκολο να αναδομήσουμε την περσόνα του παπά και των χωροφυλάκων. Ο πρώτος είναι φορέας μιας ιδεολογίας που ουσιαστικά στρέφεται κατά του ανθρώπου. Αυτό υπάρχει, σε δεύτερη ανάγνωση, στον Παπαδιαμάντη, που καταλαβαίνουμε ότι δεν επικροτεί τα διδάγματα της επίσημης εκκλησίας, αλλά τις βασικές αρχές του χριστιανισμού, στα πρώτα του χρόνια. Αυτό μπορεί να γίνει κατανοητό αν κάποιος διαβάσει προσεχτικά τη βιογραφία του, τις σχέσεις του με τον ξάδελφό του, Μωραΐτη, και με τον άγιο παπα Νικόλα Πλανά. Οι χωροφύλακες είναι τα πρόσωπα που φέρουν τη βία και την επιβάλλουν. Με αυτή την έννοια, θα μπορούσε να υπάρχει μια πολιτική διάσταση στην αφήγηση της Νάθενα, η ανάδειξη του αντιεξουσιαστικού στοιχείου.

ΦΟΝΙΣΣΑ: ΤΟ ΕΡΓΟ ΩΣ ΛΥΤΡΩΣΗ

Έχοντας μόνο την περσόνα της Χαδούλας να φαίνεται και, λίγο, της μητέρας της, δεν έχουμε αυτή την ισορροπία που απαιτεί το παπαδιαμαντικό έργο. Η Φραγκογιαννού είναι περισσότερο μια καρικατούρα παρά ένα πρόσωπο που στέκεται αντιμέτωπο στην πατριαρχική βία. Έτσι η ταινία χάνει την ευκαιρία να γίνει τραγικά επίκαιρη, αφού στην εποχή μας η πατριαρχία δείχνει το εγκληματικό πρόσωπό της.

Η ερμηνεία της Καρυοφυλλιά Καραμπέτη, τα πολύ λειτουργικά κοστούμια της Νάθενα, και η επιλογή και επεξεργασία των σκηνικών χώρων σώζουν την ταινία «Φόνισσα». Το μοντάζ δε βοηθά καθόλου στην ανάδειξη όλων των χαρακτήρων και της δυναμικής της παπαδιαμαντικής αφήγησης. Το θέμα μπορεί να είναι επίκαιρο, αλλά θα ήθελε περισσότερη επεξεργασία για να έχουμε μια αριστουργηματική ταινία. Επίσης η τελετή των φόνων, το διάβασμα της Φραγκογιαννούς πριν σκοτώσει τα μωρά, αφού ξέρει ως γυναίκες θα βασανιστούν, δεν υπάρχει στο τέλος. Η Χαδούλα πέφτει στη θάλασσα και αυτοκτονεί αντί να πάει μέσα στο υγρό στοιχείο, με τελετουργικό τρόπο, ως μια επιστροφή στην απόλαυση και την ασφάλεια, στη μήτρα, όπως συμβολίζεται η θάλασσα. Ο θεατής χάνει την ευκαιρία να ακολουθήσει τη Χαδούλα στη δική του λύτρωση, άρα να βιώσει λυτρωτικά το κινηματογραφικό έργο.

ΦΟΝΙΣΣΑ

Σκηνοθεσία: Εύα Νάθενα

Σενάριο: Κατερίνα Μπέη

Φωτογραφία: Παναγιώτης Βασιλάκης

Μοντάζ: Αγγέλα Δεσποτίδου

Μουσική: Δημήτρης Παπαδημητρίου

Ήχος: Μαρίνος Αθανασόπουλος, Κώστας Βαρυμπομπιώτης, Αλέξανδρος Βελαέτης

Κοστούμια: Εύα Νάθενα

Καλλιτεχνική διεύθυνση: Εύα Νάθενα

Παραγωγοί: Κώστας Λαμπρόπουλος, Γιώργος Κυριακός, Διονύσης Σαμιώτης, Γιάννης Σαργάνης

Παίζουν: Καρυοφυλλιά Καραμπέτη (Χαδούλα-Φραγκογιαννού), Μαρία Πρωτόπαππα (Δελχάρω, μητέρα της Χαδούλας), Έλενα Τοπαλίδου (Αμέρσα), Πηνελόπη Τσιλίκα (Δελχάρω, κόρη της Χαδούλας), Γεωργιάννα Νταλάρα (Χαδούλα νεαρή), Χρήστος Στέργιογλου (Παπα-Νικόλας), Στάθης Σταμουλακάτος (Καμπαναχμάκης), Δημήτρης Ήμελλος (Ντάντης), Χριστίνα Μαξούρη (Ρινιώ)

Χώρα: Ελλάδα

Γλώσσα: ελληνικά

Χρώμα: έγχρωμη

Έτος παραγωγής: 2023

Διάρκεια: 97΄

Εταιρεία διανομής: Tanweer

Ημερομηνία εξόδου στις αίθουσες: 30/11/2023

Περισσότερα στοιχεία για τους συντελεστές, την παραγωγή και τα τεχνικά χαρακτηριστικά δείτε εδώ..

Διαβάστε την κριτική του Γιάννη Τσιτσίμη

Διαβάστε την κριτική της Καλλίτσας Βλάχου

Διαβάστε τις κριτικές κινηματογράφου που έχουμε δημοσιεύσει

Δείτε τα βίντεο που έχουμε δημιουργήσει