ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΟ ΣΠΑΣΜΕΝΟ ΚΑΘΡΕΠΤΗ

Φεβ 13, 2014 Κινηματογράφος 0

ΤΟ ΨΥΧΟΓΡΑΦΗΜΑ

ΤΟΥ ΜΠΕΡΓΚΜΑΝ

Η ταινία του Ingmar Bergman που έχει σαν κύριο θέμα της την ψυχανάλυση, κάνοντας επίσης και μια κριτική σε αυτή είναι η «Μέσα απ’το σπασμένο καθρέπτη» («Through a glass darkly»), 1961. Ο αγγλικός τίτλος είναι η ακριβής μετάφραση του σουηδικού και μας παραπέμπει στη ματιά που περνά μέσα από ένα σκοτεινό γυαλί. Ο ελληνικός τίτλος έχει να κάνει με την αντίληψη της πραγματικότητας όταν κάτι έχει γίνει αντιληπτό μέσα από μια θρυμματισμένη άποψη για την πραγματικότητα. Και οι δύο τίτλοι παραπέμπουν περίπου στο ίδιο πράγμα: στην πνευματική διαταραχή του ανθρώπου και τις διαφορετικές αντιλήψεις αυτού που λέμε «πραγματικού κόσμου».

Ο σκηνοθέτης έχει στη διάθεσή του τέσσερα πρόσωπα για να δομήσει έναν κόσμο που θα είναι το αναφερόμενο της κοινωνίας ή, τουλάχιστον, της δυτικής της μορφής. Τρία από αυτά ανήκουν στην ίδια οικογένεια: ο πατέρας, η κόρη και ο μικρότερος γιος. Το τέταρτο πρόσωπο είναι ο άντρας της κόρης του. Το κάθε ένα από αυτά έχει τη δική του ψυχική δομή, της οποίας οι ρίζες είναι στα παιδικά ή στα νεανικά χρόνια. Ένα πέμπτο πρόσωπο που απουσιάζει είναι η μητέρα, αυτή έχει πεθάνει, σημαδεύει όμως, με διαφορετικό τρόπο τις ψυχικές δομές των τεσσάρων ατόμων, στους οποίους η ταινία αναφέρεται. Για τη μητέρα ξέρουμε πολύ λίγα πράγματα, τα περισσότερα θα πρέπει να τα φανταστούμε ή να τα συμπεράνουμε.

Η ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ ΤΗΣ ΚΟΡΗΣ

Από την πρώτη στιγμή μπαίνουμε στο θέμα που θα μπορούσαμε να το συνοψίσουμε κάπως έτσι: η κόρη του διακεκριμένου συγγραφέα έχει έντονες ψυχικές διαταραχές και η ασθένειά της είναι, κατά πάσα πιθανότητα, ανίατη. Η Καρίν έχει άμεσες σχέσεις με όλα τα άτομα και μπορούμε να πούμε ότι είναι το κεντρικό πρόσωπο της ιστορίας. Είναι αυτή που κανονίζει τις συμπεριφορές των άλλων ή που είναι ο δείκτης των αντιδράσεών τους. Βρίσκεται ανάμεσα σε δύο πραγματικότητες και προσπαθεί να ισορροπήσει και να βρει τον εαυτό της. Ο «μπερδεμένος» κόσμος της αναπαριστάται από την επαφή της με την ταπετσαρία που είναι γεμάτη από γράμματα και σύμβολα, σαν μια ιερογλυφική γραφή.

Η σχέση της με τον πατέρα είναι αυτή που την προσδιορίζει πιο πολύ. Ψάχνει να βρει τον πατέρα και, μέσα από αυτή την αναζήτηση, προσπαθεί να ολοκληρώσει την ταυτότητά της. Ο πατέρας είναι μια δεσποτική φιγούρα αρκετά απόμακρη και η ταύτιση με αυτόν είναι πολύ δύσκολη. Προφανώς υπήρχε μια σχέση με τη μητέρα, περισσότερο απόμακρη, η οποία την ωθεί προς τον πατέρα, χωρίς όμως να μπορεί να βρει και εκεί την ψυχική γαλήνη, ακόμα και στην παιδική ηλικία. Ο λόγος, όπως θα είχε παραχθεί μεταξύ πατέρα και κόρης, είναι διακεκομμένος, ασύντακτος και ανίκανος να δομήσει ένα χαρακτήρα.

Η νεαρή κοπέλα ψάχνει να βρει τον εαυτό της ανάμεσα στον άντρα της, σχετικά μεγαλύτερο της, και τον αδελφό της, οποίος είναι πολύ μικρότερός της. Ο πρώτος την καθοδηγεί, ο δεύτερος μαθαίνει από αυτήν. Ο πρώτος είναι η εξουσία, ο δεύτερος η ηδονή και η σεξουαλικότητα. Τα δύο άκρα που φτάνουν σε ένα βαθμό εκπλήρωσης, με το δεύτερο να καταπιέζεται πολύ, όπως θα δούμε αργότερα, δημιουργώντας έτσι μια ολική σχάση και οδηγώντας την στον κόσμο της σχιζοφρένειας.

ΟΙ ΔΥΟ ΕΞΟΥΣΙΕΣ

Η νεαρή γυναίκα θα πρέπει να υποστεί δύο διαφορετικές εξουσίες, οι οποίες έχουν διαφορετικό βαθμό αυταρχισμού. Όμως και οι δύο την καταπιέζουν χωρίς να το θέλουν.

Ο πατέρας είναι απόμακρος και ασχολείται περισσότερο με την τέχνη του. Ο Bergman βάζει σε εισαγωγικά αυτή την αναφορά στην τέχνη του πατέρα, την λογοτεχνία, θέλοντας έτσι να το μειώσει. Δείχνει ότι υπάρχει μια νευρωτική τάση του πατέρα που τείνει προς τον αυτοθαυμασμό. Μπορούμε να δούμε όμως ότι εκεί υπάρχουν στοιχεία των βορειοευρωπαϊκών θρησκειών, καλβινισμός, λιθουριανισμός και οι αιρέσεις τους. Τέτοια στοιχεία βρίσκουμε και στο «Λόγο», του Dreyer. Σε αυτή όμως την ταινία το ψυχολογικό τοπίο αναπτύσσεται πιο πολύ και φτάνει σε ένα κόμβο. Αυτός είναι η εξομολόγηση του πατέρα.

Μετά το επεισόδιο της ανακάλυψης από τη κόρη του, στο ημερολόγιό του, ότι η αρρώστια της είναι ανίατη και ότι θέλει να τη χρησιμοποιήσει, ο γαμπρός του τού επιτίθεται και αυτός αποκαλύπτει ότι ήθελε να αυτοκτονήσει στην Ελβετία. Προφανώς είχε φτάσει σε μία όξυνση ο νευρωτικός χαρακτήρας του, μέσα από την πορεία του, την αναζήτηση της αγάπης. Εκεί όμως είδε την αγάπη, δεν έφτασε όμως στον πυρήνα του προβλήματος γιατί η ίδια ένταση επανήλθε και στη σχέση με το γιο του. Εξουσιάζει την κόρη του και θέλει να κυριαρχήσει στην ψυχή της, όπως μας το δείχνει ο Βίνε, στο «Εργαστήριο του Δρ. Καλιγκάρι».

Στον αντίποδα έχουμε την εξουσία του συζύγου. Αυτός αγαπά τη γυναίκα του, βάζει όμως σαν υπέρτατο κριτήριο την επιστήμη, είναι γιατρός και βλέπει την κατάστασή της μόνο από την ιατρική ματιά. Δεν μπορεί να μπει στον πυρήνα της ψυχής της και να ανακαλύψει το πρόβλημα για να τη βοηθήσει. Λειτουργεί μόνο με την καταστολή των ψυχοφαρμάκων και αυτό του αρκεί. Η ίδια η γυναίκα του έχει αρνηθεί αυτό τον τρόπο αντιμετώπισης και θέλει να φύγει.

ΟΙ ΛΑΝΘΑΝΟΥΣΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ

Η σχέση της Καρίν με τον αδελφό της, το Μίνους, είναι ιδιότυπη. Αυτός είναι ο μόνος που μπορεί, κατά κάποιο τρόπο, να την καταλάβει. Στην αρχή υπάρχει μια αντιπαλότητα, μετά η στοργή και, μέσα σε όλα αυτά, θα βρούμε τον έρωτα.

Ο αδελφός της δηλώνει ότι σιχαίνεται τα κορίτσια. Φαίνεται ότι έχει μια υστερία η οποία τον οδηγεί στο χώρο της ομοφυλοφιλίας, χωρίς όμως να έχει αποδεχτεί αυτό το ρόλο. Εδώ προφανώς βρίσκουμε τη σχέση με τη μητέρα του, την οποία αναζητά, αλλά και την αναζήτηση του απόμακρου πατέρα, με τον οποίο προσπαθεί να ταυτιστεί. Αυτός είναι ο λόγος που είναι ερωτευμένος με την πατρική εξουσία, ένα καταπιεσμένο αίσθημα, το οποίο πνίγει. Ο πατέρας είναι ο ερωτικός πόλος και των δύο παιδιών: προσπαθούν να το φτάσουν αλλά δεν τα καταφέρνουν, αυτό το απωθημένο τους δημιουργεί αυτό το λανθάνοντα ερωτισμό.

Μετά όμως τα δύο αδέλφια θα έρθουν κοντά. Ο χώρος που θα συνβρεθούν είναι ένα παλιό ναυάγιο. Βρίσκονται μέσα σε μια βάρκα, στην οποία μπαίνουν νερά από παντού, σχεδόν απροστάτευτοι, προστατευμένοι όμως από τις εμμονές τους. Σα μια άλλη Κιβωτό του Νόε που δεν μπορεί να τους δώσει προστασία, αυτή την προστασία που θέλουν, το νερό της βροχής δεν μπορεί να τους καθαρίσει, ψυχικά, είναι ακόμα χωρίς άμυνα. Η μόνη προστασία τους θα είναι ένα κουκούλι, όπως αυτό της αράχνης, που, σαν ένα σημαίνον, θα αναπαρασταθεί με μια ανεκπλήρωτη, ανέκφραστη και ανολοκλήρωτη ερωτική σχέση.

Που οδηγεί όμως αυτή η έλλειψη ηδονής και σεξουαλικότητας; Πως εκδηλώνεται στον ψυχικό κόσμο της νεαρής γυναίκας;

Η ΟΡΙΣΤΙΚΗ ΣΧΑΣΗ

Αυτές οι αντικρουόμενες νευρώσεις της νεαρής γυναίκας δείχνουν το δρόμο προς τη σχιζοφρένεια. Τα συμπτώματα είναι ίδια με αυτά που βλέπουμε στην ανάλυση του Φρόυντ, αλλά και του Λακάν, για το νεαρό εισαγγελέα που αναλαμβάνει εξουσία, τόσο δικαστική όσο και πατρική, έχοντας όμως βιώσει την πατρική απόρριψη.

Και εδώ ακούγονται φωνές. Αυτές έρχονται από το Θεό. Αυτός την καλεί και την κάνει κάτι σαν απόστολό του. Πρέπει να διαλέξει σε ποιο κόσμο θα ζήσει και προτιμά αυτόν της παράνοιας. Όμως στην ταινία έχουμε μια πολύ ενδιαφέρουσα εκδοχή: ο Θεός παίρνει τη μορφή τεράτων, όπως τα συναντούμε στην Αποκάλυψη του Ιωάννη, και τελικά τη μορφή μιας αράχνης.

Η αράχνη είναι το αρχέτυπο της προστασίας, μέσα από τον ιστό της, αυτή όμως μεταλλάσσεται σε ένα πέτρινο τέρας που θέλει να μπει μέσα της, στο αιδοίο της. Αρνείται. Τότε φτάνει στο στήθος της. Ζει μια στιγμή ηδονής που δεν μπορεί να εκπληρωθεί. Αυτό το πέτρινο, άρα άκαμπτο, τέρας είναι το σύμβολο της πατρικής εξουσίας. Καλεί τον πατέρα να μπει μέσα της, μετά όμως τον απορρίπτει. Τον δέχεται μόνο στο στήθος της, παίζοντας το ρόλο της μητέρας, ένα ρόλο όμως που έχει ήδη απορρίψει.

Στη συνέχεια έχουμε δύο σκηνές. Η πρώτη είναι η καταστολή του ηρεμιστικού από το γιατρό, το σύζυγό της. Η δεύτερη είναι η αναχώρηση με το ελικόπτερο-ασθενοφόρο σε ένα ονειρικό τοπίο, λουσμένο από τον ήλιο, στο οποίο μπαίνει φορώντας τη μάσκα των γυαλιών ηλίου.

ΜΑΖΙΚΗ ΠΑΡΑΝΟΙΑ;

Με αυτό τον έξοχο τρόπο ο Bergman αναλύει τη μαζική παράνοια της Δύσης. Μπορεί να πει κάποιος ότι έχει στοιχεία και της δικής του νεύρωσης. Πάντως το ψυχογράφημά του είναι λεπτομερές, με όλη την οικονομία του αφηγηματικού λόγου και απόλυτα αποτελεσματικό.

Μας καλεί να τοποθετηθούμε. Εμείς που είμαστε; Που είναι η κάθε σχέση μας; Ποιες είναι οι αναζητήσεις μας; Γιατί είναι ακόμα τόσο επίκαιρη αυτή η ταινία; Ερωτήματα που τίθενται για να απαντηθούν από το θεατή. Το φιλμικό κείμενο γοητεύει και μας προκαλεί να καθαρίσουμε την ψυχή μας, να μην αποκλείουμε ανθρώπους και να τους φυλακίζουμε σε ολοκληρωτικές συμπεριφορές, να αφήνουμε τα νευρωτικά μας προβλήματα να λυθούν και να μη δηλητηριάζουν μια σχέση, ερωτική ή μη, τελικά και ουσιαστικά να αναθεωρήσουμε την έννοια «άρρωστος» και να ανακαλύψουμε τον «ασθενή» όπως και τον ολοκληρωτικό χαρακτήρα, ακόμα και πρώτιστα μέσα στον εαυτό μας, όπως μας παροτρύνει ο Ράιχ.

Περισσότερα για τους συντελεστές της ταινίας θα βρείτε στο: http://www.imdb.com/title/tt0055499/fullcredits?ref_=tt_cl_sm#cast

Γιάννης Φραγκούλης