ΑΓΑΜΕΜΝΩΝ-ΔΟΜΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ

Σεπ 02, 2014 Θέατρο 0

Η ΒΙΑ ΚΑΙ Η ΕΚΔΙΚΗΣΗ ΤΗΣ

Το πρώτο μέρος της τριλογίας του Αισχύλου, με τον τίτλο «Ορέστεια», «Αγαμέμνων» είναι, θα μπορούσαμε να πούμε, η εισαγωγή και η τοποθέτηση του προβλήματος. Ακολουθούν οι «Χοηφόροι» και οι «Ευμενίδες». Για να καταλάβει κάποιος όλα τα μέρη της τραγωδίας θα πρέπει να έχει μελετήσει πρώτα τον «Αγαμέμνονα» και να έχει οριοθετήσει το θέμα του φόνου, της βίας, της εκδίκησης και, τελικά, της μητροκτονίας, για να φτάσει στο σημείο να τα συσχετίσει και να τους αποδώσει τη σύγχρονή τους μορφή.

Ο ποιητής βάζει στο στόμα του φρουρού, οποίος είναι επιφορτισμένος να παρατηρεί τα σημάδια που θα δείξουν αν και πότε θα επιστρέψει ο βασιλιάς του Άργους, αυτά τα λόγια που εξιστορούν τον πόλεμο της Τροίας και αυτά που έχουν γίνει σ’αυτόν. Ο θεατής θα πρέπει να ξέρει τι ακριβώς έγινε για να μπορέσει να κρίνει τη θέση του Αγαμέμνονα και αυτή της Κλυταιμνήστρας. Θα πρέπει όμως να πάμε στις προετοιμασίες του πολέμου για να καταλάβουμε τι ακριβώς έχει γίνει και τι πρόκειται να συμβεί. Η γυναίκα του βασιλιά τον κατηγορεί για το φόνο της κόρης τους, της Ιφιγένειας, διότι έτσι καταλαβαίνει τη θυσία που κάνει ο Αγαμέμνονας στους θεούς για να έχουν τα πλοία καλό άνεμο έτσι ώστε να πετύχουν το σκοπό τους και να φτάσουν στην Τροία, για να πάρουν τελικά εκδίκηση για την αρπαγή μίας γυναίκας.

Ήταν όμως αυτή η γυναίκα η αφορμή ή υπήρχε κάτι άλλο που ήταν η κυριότερη αιτία αυτού του πολέμου; Το όνομα Ελένη άλλωστε σημαίνει γυναίκα, στη δωρική διάλεκτο, άρα απ’την αρχή έχουμε ένα σύμβολο το οποίο έχει τη σημασία του. Η γυναίκα παίζει ακόμα σημαντικό ρόλο στην κοινωνία, άρα η δράση τοποθετείται προς τα τέλη της μητριαρχίας και στις αρχές της πατριαρχίας, κάτι που θα το δούμε και στα υπόλοιπα μέρη της τριλογίας. Υπάρχει πάντως η διαμάχη πατέρα-μητέρας και το αντίστροφο, κάτι που μεταβιβάζεται και στα παιδιά και δημιουργεί μία κοινωνική κατάσταση που θέτει ένα ηθικό, πρώτα, και νομικό, κατόπιν, θέμα. Η γυναίκα παθαίνει και αυτή εκδικείται.

Είναι γνωστό ότι δεν έχουμε το θάνατο της Ιφιγένειας αλλά την ανάληψή της, ένα από τα αρχέτυπα που έχουν να κάνουν με το θάνατο και τη μεταθανάτιο ζωή, το οποίο το βρίσκουμε σε διαφορετικές μυθολογίες, θρησκευτικές ή κοσμικές, σε πολλούς λαούς. Θα περίμενε κάποιος να έχει μαλακώσει η ψυχή της Κλυταιμνήστρας αλλά αυτή μισεί τον άντρα της και τον απαξιώνει, λέγοντάς του ότι δεν είναι αξιοζήλευτος επειδή δεν τον φθονούν! Μία θέση λίγο περίεργη, η οποία δικαιολογείται από το μίσος της και από τον έρωτα που νιώθει για τον Αίγισθο. Μπαίνουν εδώ οι πρώτες υπόνοιες.

Η δεύτερη νύξη έρχεται από το χορό των γερόντων που εκφράζουν τη διστακτικότητά τους. Αυτή η διστακτικότητα μπορεί να έχει δύο σκέλη: το πρώτο είναι ότι υπάρχει ένα κενό εξουσίας, αφού ο βασιλιάς δεν έχει επιστρέψει και δεν έχει οριστεί ακόμη ο διάδοχός του, αν αυτός υπάρξει, το δεύτερο είναι η νόμιμη και παράνομη συγχρόνως εξουσία της Κλυταιμνήστρας, νόμιμη διότι αντικαθιστά τον άντρα της και παράνομη γιατί βαρύνεται από τον παράνομο έρωτά της με τον Αίγισθο. Το Άργος άλλωστε βρίσκεται ανάμεσα στην Αθήνα και στη Σπάρτη, κάτι που φαίνεται ξεκάθαρα στον «Ορέστη» του Ευριπίδη, άρα υπάρχει και η πολιτική αντιπαλότητα της δημοκρατίας με την ολιγαρχία, Αθήνα έναντι Σπάρτης, κατά συνέπεια έχουμε μια κριτική στην κοινωνία του Άργους που χαρακτηρίζεται σα διστακτική ή συντηρητική.

Πρέπει όμως να προετοιμαστούμε για αυτά που πρόκειται να συμβούν. Αυτό το ρόλο θα το παίξει η Κασσάνδρα. Μαντεύει το φονικό, υπονοεί με άμεσο τρόπο ότι η Κλυταιμνήστρα και ο Αίγισθος θα σκοτώσουν τον Αγαμέμνονα και θρηνεί για τη δική της τύχη. Είναι μία γυναίκα που έχει κληρονομήσει από τον Απόλλωνα τις μαντικές ιδιότητές της, έρχεται από ξένο μέρος, ο λόγος της ακουμπά την παγκοσμιότητα, αφού ξεφεύγει απ’τα πολιτισμικά όρια της Ελλάδας. Μπορεί κανείς να τη θεωρήσει βάρβαρη, αλλά η σημαντικότητα που τελικά της δίνεται είναι βαρύνουσα για την προετοιμασία του θεατή και για την κορύφωση του τραγικού μέρους.

Το φονικό γίνεται με τρόπο μεγαλοπρεπή, έτσι όπως αρμόζει σ’ένα βασιλιά. Τον υποδέχονται με τιμές, αυτός τις αρνείται, τελικά υποκύπτει, μπαίνει στο παλάτι, πέφτει στην παγίδα και εμφανίζονται οι δύο θύτες ως εκδικητές και εξουσιαστές του Άργους. Ο χορός παγώνει και δεν μπορεί να αντιδράσει. Εδώ έχουμε την ελίτ της κοινωνίας του Άργους, τους πιο σοφούς και έμπειρους, τους γέροντες, οι οποίοι υπομένουν παθητικά την αλλαγή της εξουσίας. Απ’την άλλη, δεν τολμούν να αποδώσουν δικαιοσύνη, είτε στον ηθικό-εθιμοτυπικό είτε στον ποινικό νόμο. Με αυτή την έννοια έχουμε και ένα νομικό κενό.

Το έγκλημα ξεκινά από τη θυσία της Ιφιγένειας. Οι θεοί αποφασίζουν για τους ανθρώπους και αυτοί, αν και υπακούουν, θα πρέπει να τιμωρηθούν. Με αυτή την έννοια ο Αγαμέμνονας θα πρέπει να τιμωρηθεί που ουσιαστικά σκότωσε την κόρη του, την Ιφιγένεια, έστω και αν δέχτηκε να γίνει αυτός ο φόνος, χωρίς να είναι άμεσα ο θύτης. Έχει χάσει το σεβασμό του από τους υπηκόους του και ειδικά απ’τη γυναίκα του. Είχε δύναμη και έγινε αρχιστράτηγος στο ελληνικό στράτευμα και επέστρεψε νικητής στην πατρίδα του, έχοντας όμως χάσει ένα μέρος από τους στρατιώτες του, μεγαλώνοντας τη νομή εξουσίας, μετά την κατάκτηση και την καταστροφή της Τροίας. Το αίμα πληρώνεται με αίμα, μάλιστα από την ίδια οικογένεια. Έτσι είναι «λογικό» να τιμωρηθεί με το θάνατό του από μέλη της οικογένειάς του.

Η Κασσάνδρα έχει αναφερθεί στην ιστορία της οικογένειας του Αγαμέμνονα και του Μενέλαου, ειδικά στο κομμάτι της εκδίκησης, και έχει πει ότι αυτή η εκδικητική πράξη θα συνεχιστεί. Προβληματίζει τους γέροντες του Άργους, αλλά αυτοί είναι ανίκανοι να αντιδράσουν. Ο φόνος του Αγαμέμνονα και ο δικός της είναι η απόδειξη. Η Κλυταιμνήστρα προσπαθεί να σταματήσει αυτή την ιστορική συνέχεια δείχνοντας ισχύ και αλαζονεία, εγκαθιστώντας ουσιαστικά την τυραννία, τη δική της και του Αίγισθου.

Έχουμε ένα ανοιχτό παράθυρο για την εκδίκηση του Ορέστη, ο οποίος απουσιάζει απ’την πόλη του. Έχουμε επίσης την τυραννία που «πατάει» σε μία ανήθικη και άδικη πράξη, η οποία έχει τις βάσεις της στη νόμιμη νομή της εξουσίας, η οποία αντλεί δύναμη από την Κλυταιμνήστρα που, κατά κάποιο τρόπο, συστήνει τον Αίγισθο ως το νέο βασιλιά και το νέο ισχυρό άντρα. Η κατάσταση δηλαδή είναι διφορούμενη. Ουσιαστικά και πραχτικά η γυναίκα, πιο ειδικά η μητέρα, φαίνεται ότι εξουσιάζει και θεμελιώνει το δίκαιό της.

Στην αντιδικία πατέρα-μητέρα τα δύο παιδιά, η Ηλέκτρα και ο Ορέστης, οφείλουν πλέον να τοποθετηθούν ξεκάθαρα. Απ’αυτούς μόνο η Ηλέκτρα μένει στο Άργος, ο Ορέστης είναι στη Θήβα και κάποια στιγμή αναμένεται να γυρίσει. Το σύνδρομο της Ηλέκτρας, όπως παρουσιάζεται εδώ, έχει ελάχιστα ερευνηθεί απ’την ψυχανάλυση.

Αν εξαιρέσουμε το Ράιχ, η αναφορά στην κόρη που συνδέεται περισσότερο με τον πατέρα και έχει έντονη αντιπαλότητα με τη μητέρα δεν αναφέρεται συχνά ούτε στις κλινικές παρατηρήσεις. Από κάποιες έρευνες ξέρουμε (βλέπε τη μελέτη του Βίλχελμ Ράιχ για το μαζοχιστικό χαρακτήρα, «Ο μαζοχιστικός χαρακτήρας», εκδ. Ελεύθερος Τύπος, Αθήνα) ότι αυτό το σύνδρομο οδηγεί την κοπέλα είτε στο να υποταχθεί και να αναζητεί να εξουσιαστεί είτε σε ομοφυλοφιλικές τάσεις. Ο Αισχύλος δεν κάνει νύξη γι’αυτό το θέμα, αλλά το βρίσκουμε στον «Ορέστη», του Ευριπίδη. Η Ηλέκτρα υποτάσσεται στην εξουσία του Αίγισθου, όχι της μητέρας της, και η κοινωνική θέση της πλησιάζει στην κατάσταση της δούλας.

Προσπαθεί να πλησιάσει τη μητέρα της, να την ανακαλύψει, σχεδόν την ερωτεύεται, θέλει να βρει την αιτία της, αγαπά αυτό το αρχέτυπο της μάνας που αυτή έχει δημιουργήσει στον ψυχικό της κόσμο, όμως αυτό είναι ανέφικτο. Έχει συνδιαλλαγή με τον Άλλο, ο οποίος, σ’αυτή την περίπτωση, είναι ο Αίγισθος, το υποκατάστατο του πατέρα που δεν είναι ούτε μπορεί να γίνει πατέρας της, είναι όμως ο εξουσιαστής της. Σε αυτή τη σχέση βολεύεται και αισθάνεται πρόσκαιρα ευτυχισμένη, γεμίζει όμως με νευρωτικά φορτία που θα αποδυναμωθούν με το φόνο της μάνας της. Μπορούμε να πούμε ότι έχουμε μια διαμάχη μάνας-κόρης και συγχρόνως μια προσπάθεια αλλαγής της διακυβέρνησης της κοινωνίας, η οποία δε θα γίνει με ήπιο τρόπο, θα αλλάξει όμως εντελώς την κοινωνία του Άργους. Τι γίνεται όμως με τον Ορέστη;

Εδώ το πρόβλημα είναι πολύ σύνθετο. Αυτός δε συνδέεται ούτε με τον πατέρα του ούτε με τη μητέρα του. Ο πατέρας του, στα μάτια του, είναι ένοχος για το φόνο της αδελφής του. Η μητέρα του είναι ένοχη για την παράνομη ερωτική σχέση με τον εραστή της, τον Αίγισθο, και το φόνο του πατέρα του. Διαφωνεί με τον πόλεμο εναντίον στην Τροία για την αρπαγή μίας γυναίκας. Κατά συνέπεια, ο Ορέστης είναι ο εκφραστής μίας εντελώς διαφορετικής τάξης πραγμάτων. Η εξουσία που θέλει να επιβάλλει είναι εντελώς διαφορετική απ’την ήδη υπάρχουσα στο Άργος. Αυτός είναι ο λόγος που η μητροκτονία του ξενίζει και φαίνεται αποκρουστική στους πολίτες του Άργους, οι οποίοι, στον Ευριπίδη, δεν εκφράζονται με άμεσο αλλά με έμμεσο τρόπο, με την ψηφοφορία που απλά ανακοινώνεται.

Ο Ορέστης επιθυμεί την αποκοπή απ’τους οικογενειακούς δεσμούς, χωρίς όμως να το έχει αποφασίσει με σαφή τρόπο. Αυτή η σχάση του χαρακτήρα του τον οδηγεί στη σχιζοφρένεια, η οποία, στον Αισχύλο, έρχεται με τις Ερινύες, στο έργο του «Χοηφόροι». Εδώ όμως μπαίνει το πολιτικό πρόβλημα σε μεγαλύτερο βαθμό απ’το ψυχολογικό-κοινωνικό. Το Άργος έχει δεσμούς με τη Σπάρτη, που την αντιπροσωπεύει ο Τυνδάρεος, και με την Αθήνα, με την οποία έχει σχέσεις ο Ορέστης. Αυτό το θέμα θα αναλύσουμε σε μεγαλύτερη έκταση στη δομική ανάλυση του «Ορέστη», του Ευριπίδη.

Ας κρατήσουμε προσωρινά αυτές τις παρατηρήσεις για να τις βάλουμε σε ένα σύγχρονο κοινωνικό περιεχόμενο. Η γυναίκα αγανακτεί και σκοτώνει τον άντρα της, μερικώς τυφλώνεται απ’τον έρωτα και εξασκεί μια τυραννική διακυβέρνηση, πολύ πιο τυραννική και δεσποτική από αυτή του άντρα της, διότι υπάρχει μέσα η εκδίκηση και η απέχθεια στη θέση της, ως αδικημένη απ’την αντρική εξουσία. Εδώ υπάρχει μια ψυχωτική κατάσταση που της υπαγορεύει να πάρει απάνθρωπες και ανήθικες αποφάσεις, οι οποίες έρχονται ενάντια στο ισχύον νομικό κατεστημένο. Περιπτώσεις τέτοιες έχουμε δει πολλές φορές στην σύγχρονή μας κοινωνία. Με αυτό τον τρόπο μπορούμε να δώσουμε μια κατεύθυνση εξήγησης και να τις δούμε σε σύγχρονά μας έργα, όπως η «Αναπαράσταση», του Θόδωρου Αγγελόπουλου, και η «Miss Violence», του Αλέξανδρου Αβρανά.

Γιάννης Φραγκούλης