Η ΑΦΗΓΗΣΗ ΣΤΟ ΝΤΟΚΙΜΑΝΤΕΡ

Φεβ 22, 2016 Κινηματογράφος 0

---

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Το ντοκιμαντέρ, ή πιο σωστά η ταινία τεκμηρίωσης, ο όρος που αυτό το σεμινάριο προτείνει να αντικαταστήσει τον όρο ντοκιμαντέρ, αφηγείται; Και τι αφηγείται; Η ταινία τεκμηρίωσης, αν ονομάζεται ντοκιμαντέρ, νομίζουμε ότι ασυνείδητα ή συνειδητά τίθεται στο περιθώριο και δημιουργείται μιαν γκετοποίηση στον κινηματογραφικό χώρο του στιλ «πάμε να δούμε ταινία ή ντοκιμαντέρ;». Νομίζουμε ότι το ντοκιμαντέρ είναι ένα κινηματογραφικό είδος που δεν έχει τίποτε να ζηλέψει απ’τα άλλα, τόσο σε δυναμική όσο και σε αισθητική, και γι’αυτό προτείνουμε τον όρο: ταινία τεκμηρίωσης.

Η πρώτη ύλη της ταινίας τεκμηρίωσης είναι η πραγματικότητα. Ένα γεγονός, κάτι που έχει συμβεί και αυτοί οι άνθρωποι που μιλούν γι’αυτό είναι αυτοί που έχουν εμπλακεί σε αυτό το συμβάν με άμεσο ή με έμμεσο τρόπο. Πως όμως αυτή η αφήγηση λαμβάνει χώρα; Αν δούμε καλύτερα τα πράγματα, θα παρατηρήσουμε ότι στην ταινία τεκμηρίωσης υπάρχει ο λόγος και η εικόνα, ουσιαστικά, που αφηγούνται. Αλλά πως όμως;

Δεν είναι προφανής αυτή η απάντηση. Γι’αυτό το λόγο αποφασίσαμε να «τεμαχίσουμε» τον αφηγηματικό λόγο στην ταινία τεκμηρίωσης σε διάφορα γνωστικά πεδία και να τα εξετάσουμε όσο πιο αναλυτικά γίνεται. Θεωρούμε ότι η ταινία τεκμηρίωσης έχει παρεξηγηθεί αρκετά και έχει έρθει πλέον ο καιρός να αποσαφηνισθούν κάποια πράγματα, τώρα που αυτό το κινηματογραφικό είδος έχει έρθει στην επικαιρότητα με ταινίες τεκμηρίωσης που έχουν κυκλοφορήσει στη διανομή, στις αίθουσες, και μάλιστα ορισμένες με επιτυχία, ελληνικές και ξένες, όπως η «Αγέλαστος πέτρα», «Ο μικρόκοσμος» κ. ά.

Πως αφηγείται η εικόνα; Αυτό είναι το θέμα που θα μας απασχολήσει είναι απ’αυτά που λίγο έχουν συζητηθεί. Ο εικονικός λόγος, ο λόγος της εικόνας, δεν είναι απτός. Δυσνόητος και ευνόητος συγχρόνως. Δύσκολα, δηλαδή να τον ξεχωρίσουμε απ’τον προφορικό λόγο. Η εικόνα είτε συνοδεύει είτε «κοντράρει» τον  προφορικό λόγο. Με τον ένα ή με τον άλλο τρόπο, δημιουργεί ένα διαφορετικό νόημα απ’αυτό που αυτή φέρει ή απ’αυτό που ο λόγος εκφράζει. Όλα αυτά μέσω του μοντάζ. Η εικόνα εικονοποιεί, δημιουργεί σύμβολα, σημαίνοντα και σημαινόμενα, ένα κείμενο, ένα σύνολο κωδίκων, τελικά ένα σύνταγμα κωδίκων. Ο λόγος όμως αυτός είναι ικανός να εκφρασθεί και να γίνει κατανοητός «από μόνος του», χωρίς τη βοήθεια κανενός; Θα πρέπει να μελετηθούν προσεχτικά οι δομές του, αυτό θα εξετάσει η πρώτη ενότητα.

Όπως είπαμε και παραπάνω, ο προφορικός λόγος συνεπικουρείται ή όχι από την εικόνα. Η έρευνα θα μας οδηγήσει στη συγγραφή ενός σεναρίου το οποίο θα δώσει τροφή σε ερωτήσεις κάποιας συνέντευξης ή στην αφήγηση κάποιου προσώπου. Ένας ιδιαίτερος τρόπος προσωπικής αφήγησης είναι και η φωνή του λεγόμενου «αόρατου αφηγητή» (η φωνή off που λέμε με κινηματογραφικούς όρους). Αυτό το θέμα θα εξετασθεί στη δεύτερη ενότητα. Κατά πόσο δηλαδή η φωνή off λειτουργεί δραματουργικά, πως και με ποιο τρόπο εντάσσεται μέσα στην κινηματογραφική αφήγηση χωρίς να δημιουργεί πρόβλημα αφηγηματικό (ποιος είναι αυτός που μιλά;), πρόβλημα αποξένωσης με τη αφηγηματική ροή, πρόβλημα αρμονίας στο ίδιο το μοντάζ.

Θα εξετασθούν οι δύο διαφορετικές εκδοχές, η κλασική αφήγηση και η πρωτοπορία στις ταινίες τεκμηρίωσης. Η κλασική αφήγηση, στην τρίτη ενότητα, έτσι όπως εμφανίζεται στο μεγαλύτερο μέρος αυτών των ταινιών, στην παγκόσμια κινηματογραφική παραγωγή. Ταινίες άρτιες καλλιτεχνικά που ακολουθούν έναν κλασικό τρόπο αφήγησης, στην κυριολεξία αριστοτελικό, όπου ο μύθος αναπαριστά την πραγματικότητα με τον πιο πιστό τρόπο, με δεδομένο βέβαια την επέμβαση του δημιουργού. Ο μύθος εδώ ακολουθεί την πεπατημένη, χωρίς να γίνεται μονότονος, ανούσιος και χωρίς να προσκομίζει νέα στοιχεία.

Στην αντίθετη περίπτωση, έχουμε την υπέρβαση της κλασικής αφήγησης, την εδραίωση μιας πρωτοπορίας, στη τέταρτη ενότητα, η οποία είτε ακολουθεί τον κλασικό-αριστοτελικό τρόπο είτε όχι, στην πορεία της διάρρηξης των κωδίκων και στη δημιουργία νέων. Εδώ η ταινία τεκμηρίωσης προτείνει μια διαφορετική αφήγηση, μια διαφορετική αναπαράσταση της πραγματικότητας, έχοντας πάντα ως πρώτη ύλη το γεγονός, το συμβάν, προτείνει, με άλλα λόγια, μια διαφορετική ανάγνωση της πραγματικότητας που είναι το αποτέλεσμα της διανοητικής διεργασίας του σκηνοθέτη-δημιουργού. Παράλληλα προτείνονται νέοι τρόποι έκφρασης. Έχουμε όμως δύο διαφορετικές εκδοχές: Στην πρώτη, αυτή η ανατροπή υπακούει στην κλασική δομή της αφήγησης τονίζοντας έτσι μόνο τα στοιχεία της υπέρβασης και, κατά συνέπεια, το νεοδομημένο μύθο. Στη δεύτερη περίπτωση έχουμε μια συνεχή και αέναη ανατροπή η οποία προτείνει συγχρόνως ένα νέο τρόπο αφήγησης και ένα νέο τρόπο έκφρασης. Δεν ακολουθείτε ο αριστοτελικός τρόπος αφήγησης, η αλληλουχία των κωδίκων δημιουργεί αλλεπάλληλα διαμορφωμένους τρόπους αφήγησης οι οποίοι, με τη σειρά τους, προτείνουν διαφορετικές και αλληλοδιαδεχούμενες αναπαραστάσεις της πραγματικότητας.

Ξέροντας ακόμα, ότι το μέσο επιβάλλει τη δικιά του αφήγηση, δεν μπορούμε μα μην αναφερθούμε στην τηλεοπτική αφήγηση, στην πέμπτη ενότητα. Η τηλεόραση επιβάλλει έναν αισθητικό τρόπο απεικόνισης, μια συγκεκριμένη αναφορά στην πραγματικότητα, πολλές φορές χρησιμοποιώντας τη φωνή off, και ένα συγκεκριμένο χρόνο μέσα στον οποίο θα πρέπει να έχει ολοκληρωθεί η αφήγηση της ταινίας τεκμηρίωσης. Αυτές οι «προσταγές» στις περισσότερες φορές ακολουθούνται από το σκηνοθέτη ο οποίος δεν έχει άλλη επιλογή: ή θα ακολουθήσει αυτό το μοντέλο, που επιβάλλεται από την παραγωγή, ή θα παραιτηθεί από την εκτέλεση αυτής της παραγωγής. Η τηλεόραση λειτουργεί πολλές φορές σαν εργοδότης τον οποίο ο υπάλληλός του θα πρέπει να υπακούει πιστά, χωρίς πολλές αντιρρήσεις.

Σαν άμεση συνέχεια της πρωτοποριακής αφήγησης βλέπουμε την ποιητική ταινία τεκμηρίωσης. Στην έκτη ενότητα αναλύουμε τις δομές του ποιητικού λόγου στον κινηματογράφο, πως αυτός δομείται μέσα από τις ανατροπές της αφήγησης, πως προτείνει μιαν άλλη αφήγηση, έναν άλλο τρόπο έκφρασης, μιαν άλλη, τελικά, αναπαράσταση της πραγματικότητας. Ο ποιητής-σκηνοθέτης ποιεί, δημιουργεί έναν άλλο κόσμο, καταργώντας τον παλιό, προτείνει κάτι καινούργιο τόσο στο επίπεδο του κοινωνικού όσο και στο επίπεδο του ηθικού. Αυτές οι ταινίες, ακόμη, λειτουργούν, πολλές φορές, σαν πειραματικές, αφού στο κοινωνικό πεδίο πειραματιζόμαστε σε νέες αισθητικές προτάσεις που αργότερα μπορούν να γίνουν αποδεκτές στο λεγόμενο εμπορικό κινηματογραφικό χώρο. Δημιουργούν, λοιπόν, ένα νέο ιδεόλεκτο, μια διάλεκτο, αλλά όχι μια νέα κινηματογραφική γλώσσα.

Στην έβδομη ενότητα παρακολουθούμε και αναλύουμε τη γυναικεία αφήγηση στις ταινίες τεκμηρίωσης. Εδώ η γυναίκα (μερικές φορές μπορεί και ο άντρας) ακολουθεί τη γυναικεία γραφή που στηρίζεται στις ασυνέχειες της δομικής αφήγησης, στα κενά του λόγου που δημιουργούν την ανάγκη γέννησης μιας νέας γλώσσας και την ανατροπή της παλιάς. Αυτός ο τρόπος αφήγησης είναι φανερός περισσότερο στην ποίηση παρά στα άλλα είδη αφήγησης. Υπάρχει και στην ταινία τεκμηρίωσης, είναι δυσδιάκριτος και γι’αυτό θα πρέπει να τον αναλύσουμε.

Πως περνά κανείς απ’την ταινία τεκμηρίωσης στην ταινία μυθοπλασίας; Στην όγδοη ενότητα θα προσπαθήσουμε να διακρίνουμε το σύνορο σε αυτά τα δύο είδη. Και στα δύο κινηματογραφικά είδη έχουμε την αναπαράσταση ενός μύθου, τελικά μιας πραγματικότητας. Στην περίπτωση της ταινίας τεκμηρίωσης ξεκινούμε από ένα πραγματικό γεγονός και, κατά κάποιο τρόπο, το ακολουθούμε, ενώ στην περίπτωση της ταινίας μυθοπλασίας διαμορφώνουμε εμείς εξ’ολοκλήρου το μύθο, άρα αυτή την πραγματικότητα. Πως περνάμε όμως από το ένα κινηματογραφικό είδος στο άλλο; Πως «μπερδεύονται», μερικές φορές, αυτά τα δύο κινηματογραφικά είδη; Πως αναγιγνώσκεται αυτό το νέο υβριδικό κινηματογραφικό είδος, το «μεικτό», όπως λέμε; Ποια είναι τα αδιόρατα όρια της δραματοποιημένης ταινίας τεκμηρίωσης απ’την ταινία μυθοπλασίας;

Για να καταλήξουμε στο μοντάζ, στην ένατη και προτελευταία ενότητά μας. Όπως έχουμε προαναφέρει, το μοντάζ θεωρείται από πολλούς σαν η άλλη σκηνοθεσία. Οι διάφορες σεκάνς -οι ενιαίες αφηγηματικά αλληλουχίες πλάνων- κόβονται και κολλιούνται έτσι ώστε να αποδοθεί ένα νόημα. Το τι θα είναι αυτό τον νόημα, ποια θα είναι η εκφραστική δύναμή της αλληλουχίας των σεκάνς, τι συναίσθημα θα βγάζουν, το μοντάζ μόνο μπορεί να το καθορίσει. Η «τακτοποίηση» των πλάνων είναι το προϊόν της συνεργασίας του μοντέρ με το σκηνοθέτη για αν αποδώσει με όσο μεγαλύτερη ακρίβεια γίνεται την αφήγηση που ο σκηνοθέτης θέλει να διεκπεραιώσει. Θα απαντήσουμε λοιπόν στα ερωτήματα: Με ποιο ή με ποιους τρόπους το μοντάζ λειτουργεί αφηγηματικά; Ποιοι είναι αυτοί οι τρόποι στην ταινία τεκμηρίωσης; Είναι διαφορετικοί απ’την ταινία μυθοπλασίας;

Τέλος, στη δέκατη ενότητά μας, θα μιλήσουμε για τη φιλμική μνήμη στις ταινίες τεκμηρίωσης. Η ταινία αφού έχει παραχθεί παίζεται είτε σε μια σειρά αιθουσών -κύκλωμα διανομής ή κινηματογραφικές λέσχες- είτε στην τηλεόραση. Μετά αποσύρεται και φυλάσσεται είτε σε ταινιοθήκες είτε σε βιντεοθήκες. Το τελικό προϊόν, φιλμικό ή όχι, περιμένει πότε θα ξαναπροβληθεί ή πότε θα ιδωθεί από κάποιον. Κυρίως στο πλαίσιο των αφιερωμάτων ή των εξειδικευμένων θεματικών προβολών, οι ταινίες τεκμηρίωσης επαναπροβάλλονται. Αν όχι ο ερευνητής θα τις ξαναδεί, σε ειδική προβολή για αυτόν, και με αυτό τον τρόπο η ταινία θα λειτουργήσει.

Έχουμε όμως εδώ την καταγραφή της πραγματικότητας σε μια συγκεκριμένη χρονική στιγμή. Κατά συνέπεια η εικόνα λειτουργεί σαν αναφορά μιας συγκεκριμένης στιγμής ή, καλύτερα, σαν απόδοση αυτής της στιγμής μέσα σ’ένα συγκεκριμένο κοινωνικό, πολιτικό και πολιτιστικό πλαίσιο. Αυτό το πλαίσιο όμως έχει αλλάξει. Αυτή η αλλαγή (ή οι αλλαγές) εγγράφει τη δικιά της αφήγηση μέσα στο χρόνο, την προέκταση της αρχικής αφήγησης, κατά συνέπεια τις πολλαπλές εκδοχές. Μένει να μιλήσουμε για αυτές, γι’αυτό το επικοινωνιακό φαινόμενο που δίνει μια άλλη διάσταση στην ταινία τεκμηρίωσης, τόσο σαν ιστορική καταγραφή όσο και σαν πολιτιστικό προϊόν.

Γιάννης Φραγκούλης

---

• Θεωρία κινηματογράφου