Ο ΜΥΘΟΣ ΣΤΟΝ ΕΝΙΑΙΟ ΠΑΡΑΣΤΑΤΙΚΟ ΧΩΡΟ ΑΑ001 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Ιούν 06, 2016 Θέατρο 0

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Στη Ζωή που ήρθε για να ομορφύνει τη ζωή μας.

Ο όρος «Performance» είναι λίγο δυσνόητος για το θεατή, εδικά για αυτόν που θέλει να μελετήσει τον παραστατικό χώρο. Σημαίνει ηθοποιία, όπως είναι η μετάφραση από τον αγγλικό όρο, και αυτό που ορίζουμε ως «Performance», σύμφωνα με  τη θεωρία και την πρακτική στο χώρο του θεάματος που αναπτύχθηκε σε μεγάλη έκταση από τον Jerzy Grotowski. Θα προτιμούσα τον όρο «Ενιαίος Παραστατικός Χώρος» γιατί αυτός δεν προκαλεί σύγχυση και δηλώνει ευθαρσώς αυτό που θέλει να αναπτύξει, σε γενικές γραμμές, η θεωρία του Jerzy Grotowski. Σε αυτή την εργασία θα χρησιμοποιήσω αυτό τον όρο, «Ενιαίος Παραστατικός Χώρο» αντί του «Performance».

Η μελέτη μας θα επικεντρωθεί στο μύθο, σαν την πρώτη ύλη για τη δημιουργία της ιστορίας, του σεναρίου, εφόσον αυτό υπάρχει σε αυτά τα έργα που εντάσσονται στον Ενιαίο Παραστατικό Χώρο. Είναι γεγονός ότι μία ιστορία θα δομηθεί από τα δρώντα πρόσωπα κατά τη διάρκεια μίας τελετής και έτσι θα φτιαχτεί, εκείνη τη στιγμή, το σενάριο. Άρα θα πρέπει να το μελετήσουμε με τη  μεγαλύτερη δυνατή προσοχή, λαμβάνοντας υπόψη μας όλους τους παραμέτρους που ορίζουν αυτό το χώρο. Για αυτό καλό θα ήταν να δώσουμε έναν πρώτο ορισμό του Ενιαίου Παραστατικού Χώρου.

Θα μπορούσαμε να τον ορίσουμε ως ένα σύνολο τελετών που διαδραματίζονται από πρόσωπα που έχουν οργανική σχέση μεταξύ τους, τα δρώντα πρόσωπα (actants) και τον τελεστή (teacher), και αναφέρονται στους θεατές, οι οποίοι εντάσσονται στην τελετή αποκτώντας κάποιες ιδιότητες των δρώντων προσώπων, όταν αυτή η τελετή είναι σε εξέλιξη, θεωρούν και αναδημιουργούν την αφήγησή τους. Όλες οι τελετές είναι συνδεδεμένες μεταξύ τους έτσι ώστε να αποτελέσουν ένα ενιαίο οργανικό σύνολο που θα έχει την ίδια αφήγηση, μέσα σε μία παράσταση.

Ως τελετή θα ορίζαμε μία ή περισσότερες ενέργειες ενός ή περισσοτέρων προσώπων που ακολουθούν μία συγκεκριμένη αφήγηση. Μία τελετή θα μπορούσε να είναι μία καθημερινή πράξη ή μία τελετουργία. Με αυτή την έννοια, ως τέτοια θα μπορούσαμε να ορίσουμε μία θρησκευτική λειτουργία, μία στρατιωτική ή συντεχνιακή εκδήλωση, αλλά και μία ερωτική πράξη, μία φιλική συνεύρεση, μία συνύπαρξη ανθρώπων με στόχο την αποπεράτωση μίας στοχευόμενης ενέργειας, όπως είναι, για παράδειγμα, η παρασκευή και το σερβίρισμα ενός φαγητού. Με δύο λόγια θα μπορούσαμε να πούμε ότι μία τελετή, με αυτή την έννοια, προσομοιώνει την καθημερινή ζωή ενός ανθρώπου, όταν αυτός, με ασυνείδητο τρόπο, λειτουργεί έτσι ώστε ο νους να συνεργάζεται με το σώμα για να δομηθεί μία αφήγηση.

Μοιραία, λοιπόν, καταλήγουμε στην αφήγηση γιατί ό,τι κάνει ένας άνθρωπος είναι μία αφηγηματική διαδικασία. Η εργασία που εκτελεί, μία φιλική συνάντηση, μία επαγγελματική επαφή, μία ερωτική συνεύρεση, ένα γεύμα που προσφέρεται, μία βόλτα, ένας θρησκευτικός εορτασμός, μία στρατιωτική εκδήλωση κ.ο.κ. έχουν από πίσω τους το ιστορικό, ιδεολογικό, συμβολικό και ψυχολογικό φορτίο που τις προκαθορίζουν, εμπεριέχουν το παρελθόν, εγγράφονται στο παρόν και δημιουργούν αυτές τις ιδέες που θα αξιωθούν στο μέλλον. Με αυτό τον τρόπο μπορούν να φανερώσουν τις ιδιαιτερότητές τους για να ξεχωρίζει η μία από την άλλη. Κάπως έτσι έχουμε την ποικιλότητα στην παγκόσμια σφαίρα της αφήγησης.

Η αφήγηση για την οποία μιλάμε είναι ένα κείμενο που απαρτίζεται από λέξεις, κινήσεις, ήχους με αυστηρά προσδιορισμένη σειρά, σε μία δεδομένη αφηγηματική διαδικασία. Αυτή τη σειρά την καθορίζει αυτός ή αυτοί που συμβάλλουν στη δόμηση αυτής της αφήγησης, ακολουθώντας ένα κείμενο, αυτοσχεδιάζοντας όμως, άρα εδώ παίζει πρωταρχικό ρόλο ο ψυχισμός του δρώντος προσώπου και, κατά συνέπεια, κάθε φορά η ίδια αφήγηση θα είναι διαφορετική, στο σύνολό της. Είμαστε λοιπόν υποχρεωμένοι να κάνουμε την ανάλυση του λόγου και της γλώσσας για να μπορέσουμε να συνθέσουμε, αργότερα, το νέο λόγο ή τη γλώσσα που εμείς θα προτείνουμε στον παραστατικό χώρο.

Ας δούμε λοιπόν τη διαφορά μεταξύ λόγου και γλώσσας, για να μπορέσουμε να φτάσουμε σε ένα τελικό στάδιο. Μία γλώσσα έχει το δικό της συντακτικό και τη γραμματική της ενώ ο λόγος προτείνει μία διαφορετική δομή που δε θεμελιώνει μία διαφορετική γραμματική ή ένα συντακτικό. Κατά συνέπεια, διαφορετικές δομές, μέσα στην ίδια τη γλώσσα, π.χ. στη γλώσσα του θεάτρου ή του κινηματογράφου, θεμελιώνουν διαφορετικούς λόγους, με άλλα λόγια ιδιόλεκτα.

Στην περίπτωση όμως που σε μία δομή του λόγου, για παράδειγμα του κινηματογράφου, εισέρχονται δομές ενός διαφορετικού λόγου, για παράδειγμα του θεάτρου, ή άλλων τεχνών, ή ακόμη ενός ή περισσότερων μη αφηγηματικών λόγων, όπως για παράδειγμα της βιολογίας, της φυσικής ή των μαθηματικών, τότε έχουμε τη δημιουργία μίας εντελώς διαφορετικής γλώσσας που δημιουργείται αυτή τη στιγμή και την παρακολουθούμε in vivo.

Είμαστε αναγκασμένοι να κάνουμε δομική και σημειωτική ανάλυση για να μπορέσουμε να βρούμε τη δομή του λόγου ή της γλώσσας που μόλις έχει δημιουργηθεί. Αυτή η ανάλυση θα μας οδηγήσει σε μία σύνθεση, άρα σε μία πρόταση ενός νέου λόγου ή μίας νέας γλώσσας. Αυτό σημαίνει ότι προτείνουμε κάτι αλλά δεν το επιβάλλουμε, δεν απαιτούμε να είναι έτσι, απλά δείχνουμε ένα δρόμο. Η δημιουργία είναι μία διαδικασία που θα γίνει αφού οι συνθήκες και οι παράμετροι το επιτρέψουν.

Μένει να δούμε τον τρόπο με τον οποίο γίνεται αυτή η δημιουργία, πως, δηλαδή, γίνεται αυτό το μπόλιασμα. Θα παρατηρήσουμε την κίνηση από το παρελθόν στο σήμερα, το Εγώ να εκφράζεται, το ασυνείδητο να δίνει στοιχεία στο συνειδητό για να δημιουργηθεί μία νέα αφήγηση, αυστηρά προσωπική, με το φορτίο των αρχέτυπων μύθων, αυτή που θα δημιουργήσει ένα νέο μύθο, μία παραλλαγή του παλιού, μία νέα πρόταση που θα μπορούσε να είναι μία παράσταση στον Ενιαίο Παραστατικό Χώρο.

Αυτό που μας ενδιαφέρει σε αυτή τη μελέτη είναι αυτή η διαδρομή του μυθικού στοιχείου, δηλαδή μία δομής ενός μύθου, που θα το δούμε μέσα στη διαχρονικότητα της Ιστορίας και στον κοινό χώρο όλων των αφηγήσεων όπου ο άνθρωπος βλέπει τον ψυχισμό του τόσο σα σημείο αναφοράς όσο και σαν κινητήριο δύναμη και γενεσιουργό αιτία αυτής της νέας αφήγησης που, αμέσως μετά από τη γέννησή της, θα δοκιμασθεί στο κοινωνικό πεδίο και θα γίνει παγκόσμια, αν όχι, τότε θα πεθάνει.

Οι αναφορές μας θα είναι τόσο σε μυθολογικά στοιχεία όσο και σε έργα τέχνης που μεταφέρουν αυτά ή και άλλα δομικά στοιχεία των μύθων στη δική τους αφήγηση. Παρακολουθώντας αυτή τη γέννηση θα βρούμε τις συντακτικές δομές για να μελετήσουμε, με σύγχρονο τρόπο, την εξέλιξη αυτής της αφήγησης. Θα γίνει κατανοητό τελικά ότι αυτή η θεωρία του Ενιαίου Παραστατικού Χώρου είναι πρωτοποριακή και αρχέγονη συγχρόνως αφού η τρέλα του δυτικού πολιτισμού έχει επιβάλλει τη σχάση του πυρήνα της αφήγησης, του σημαίνοντος και του σημαινομένου, την απώλεια της σύνδεσης του αναφερόμενου με αυτά τα στοιχεία στα οποία είναι οι ρίζες του και από τα οποία αντλεί τη δύναμή του.

Ο άνθρωπος κάθεται αποχαυνωμένος και παρακολουθεί τη ζωή του σα μία ξένη αφήγηση, ενός άλλου ανθρώπου, ξένου ως προς αυτόν, λες και δεν είναι κάτι το δικό του. Αποξενώνεται και αλλοτριώνεται τόσο που δεν ξέρει από πού ήρθε, θα πρέπει να του δείξεις τα αυτονόητα, τη διαδρομή του, το περιβάλλον του, αυτό που ζει και αυτό που θα μπορούσε να δημιουργήσει αν ήθελε να βρει τον τρόπο να βιώσει την ίδια τη ζωή του. Αυτή η μελέτη έχει τη φιλοδοξία να δώσει κάποια ερεθίσματα, κάτι σαν  την εκκίνηση μίας συνομιλίας ή, ίσως, μίας δημιουργίας.

Στα κεφάλαια που ακολουθούν παρατίθενται βιβλιογραφία, την οποία μπορεί να βρει ο αναγνώστης στο ειδικό κεφάλαιο, όπου οι συγγραφείς αναφέρονται αλφαβητικά.

Θα ήθελα να ευχαριστήσω για την πολύτιμη βοήθειά τους: τη σύντροφό μου Αναστασία Χρισοφορίδου, για την υπομονή και τη βοήθειά της στην επεξεργασία του οπτικοακουστικού υλικού, το Γιάννη Μήτρου, για την πρόσκληση συνεργασίας, ως θεωρητικού αποτιμητή στην ομάδα που διευθύνει, την Almakalma, που δραστηριοποιείται στον Ενιαίο Παραστατικό Χώρο, το Θανάση Ρεντζή, μεταπτυχιακό καθηγητή στην ΑΣΚΤ για τις πολύτιμες παρατηρήσεις του, την Άρτεμη Γιάγκου, επιβλέπουσα καθηγήτρια στο μεταπτυχιακό μου στην ΑΚΤΟ για τη βοήθειά της και τις κρίσεις της, τον Άκη Κερσανίδη, σκηνοθέτη και διδάσκοντα στο ΑΠΘ για τις πληροφορίες και τις κρίσεις του, τη Μαρία Μαμαλίγκα και το προσωπικό της βιβλιοθήκης της ΑΣΚΤ για τη συνεργασία τους, το Βελισάριο Κοσσυβάκη, διευθυντή της New Star για την παραχώρηση οπτικοακουστικού υλικού, τους συγγραφείς όλων των βιβλίων που έχω χρησιμοποιήσει σα βιβλιογραφία, τους μαθητές μου στα σεμινάρια στην Αθήνα από το 2000 μέχρι το 2009, ειδικά αυτούς του εργαστηρίου του Ενιαίου Παραστατικού Χώρου, και των σεμιναρίων στη Θεσσαλονίκη από το 2009 και μετά, όπως και τους θεατές της κινηματογραφικής λέσχης Solaris, όλους αυτούς για τα σχόλια και τις παρατηρήσεις τους, ιδιαίτερα αυτών που συμμετείχαν στο εργαστήριο Fabula που δραστηριοποιείται στον Ενιαίο Παραστατικό Χώρο. Χωρίς αυτούς αυτή η μελέτη δε θα είχε αυτή τη μορφή.

Θεσσαλονίκη, Ιούνιος 2016

Περιεχόμενα

• Performance Art