Ο ΜΥΘΟΣ ΣΤΟΝ ΕΝΙΑΙΟ ΠΑΡΑΣΤΑΤΙΚΟ ΧΩΡΟ ΑΑ003 Ο ΜΥΘΟΣ ΩΣ ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΟ ΣΤΟΙΧΕΙΟ

Ιούν 07, 2016 Θέατρο 0

Θα ξεκαθαρίσω από την αρχή ότι στην παρούσα έρευνα δε χρησιμοποιούμε τον όρο «μύθο» με τη στενή του έννοια, δηλώνοντας είτε κάτι που είναι ψευδές είτε κάτι που αναφέρεται στη μυθολογία. Θα θεωρήσουμε το μύθο σαν ένα κομμάτι της αφήγησης, σε οποιαδήποτε μορφή της, λεκτική, οπτική, ποιητική, κινητική κ.λπ. Τελικά θα δεχτούμε το τεμαχισμό του μύθου σε διάφορα μυθικά στοιχεία τα οποία θα μπορούν να βρίσκονται σε διαφορετικές αφηγήσεις μαζί με άλλα από άλλους μύθους, φτιάχνοντας μια καινούργια αφήγηση και μπορούν να θεμελιώσουν μια αυτόνομη μικρο-αφήγηση. Επομένως, το μυθικό στοιχείο διατηρεί όλες τις ιδιότητες του μύθου από τον οποίο προέρχεται, αυτές όμως μεταβάλλονται ριζικά όταν έρχονται σε επαφή με άλλα μυθικά στοιχεία και εντάσσονται σε μια ενιαία αφήγηση. Τότε θα πρέπει να κάνουμε τη δομική ανάλυση για να αναγνωρίσουμε τις νέες ιδιότητες του νέου μύθου και, κατά συνέπεια, την αφηγηματικότητά του σε αυτό το νέο περιβάλλον της αφήγησης.

ΕΝΑΣ ΠΡΩΤΟΣ ΟΡΙΣΜΟΣ

Μπορεί να νομίζει κανείς ότι ο ορισμός του μύθου είναι προφανής. Όμως οι μελέτες που έχουν γίνει μας δείχνουν ακριβώς το αντίθετο. Υπάρχουν διαφορετικές απόψεις τόσο για το τι είναι ο μύθος όσο και για τη χρησιμότητά του.

Μιλώντας για το μύθο, θα αναφερθώ κατ΄αρχήν στο σπήλαιο, στη θεώρηση του Πλάτωνα, η οποία αποκτά ιδιαίτερη σημασία στη σύγχρονη δομική ανάλυση, ιδιαίτερα των φορμαλιστών(¹⁾. Κατά τον Πλάτωνα, στο σπήλαιο παρατηρείται η αρχή μίας βιωματικής διαδικασίας μέσα από την οποία ξεκινά η ανάλυση, μέσα από το οποιοδήποτε σύστημα των ιδεών, για να φτάσουμε στην έκφανση του περιεχομένου και, τελικά, στην παραγωγή του μύθου (Φραγκούλης 2006 σ. 18, Πλάτων 2004 σ.σ. 275-294, Πλάτων (Άπαντα) σ.σ. 71-77).

Ξεπερνώντας αυτή την οντολογία θα προσπαθήσω να αναφερθώ σε κάποιους ορισμούς. Θα ξεκινήσω από τον Αριστοτέλη: «Ο μύθος δε έχει ενότητα», με αυτή τη φράση του Αριστοτέλη έχουμε έναν πρώτο ορισμό της κλασικής (αριστοτελικής) αφήγησης και είναι το σημείο από το οποίο μπορούμε να δούμε πως φεύγουμε από το κλασικό προς το ποιητικό αφήγημα(²⁾. Αφού ο Αριστοτέλης εξηγεί γιατί κάποιοι μύθοι αποτυγχάνουν στη μίμησή τους(³⁾, δίνει έναν πρώτο ορισμό του μύθου: «Ο μύθος αφού είναι πράξεως μίμησης, να είναι μίας πράξεως μίμησης, και ταύτης ολοκλήρου. Και τα μέρη των πραγμάτων να συγκροτούνται τοιουτοτρόπως, ώστε αν μετατεθεί ή αφαιρεθεί μέρος τι, να καταστρέφεται και να μετατοπίζεται το όλον, διότι εκείνο το οποίο, είτε υπάρχει είτε δεν υπάρχει, ουδέν αισθητόν αποτέλεσμα προκαλεί ουδέν μόριον του συνόλου είναι.», με αυτό τον τρόπο έχουμε έναν πρώτο ορισμό που έχει να κάνει περισσότερο με το δραματουργικό μέρος του μύθου παρά με τη χρησιμότητά του στη γλώσσα (Αριστοτέλης σ.σ. 72-90). Αυτά που θα πρέπει να κρατήσουμε από τη θεώρηση του Αριστοτέλη είναι η λογική συνοχή του μύθου, όπως επίσης η χρησιμότητά του στην απόδοση της πραγματικότητας και της ιστορικής αλήθειας. Αν και ο Αριστοτέλης δίνει κάποιες απαντήσεις, ανοίγει ένα τεράστιο θέμα το οποίο ακόμη και σήμερα, σε θεωρητικό επίπεδο, δεν έχει λυθεί.

Μία αναπαράσταση των Νηρηίδων.

ΕΡΜΗΝΕΙΕΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΗΡΙΑ

Θα μπορούσαμε να συνοψίσουμε κάπως έτσι τις διαφορετικές ερμηνείες και αποδόσεις που αφορούν στο μύθο: την αλληγορική, ως ασθένεια της γλώσσας, ως ποίηση, την υπερβατική, τη συμβολική ή ρομαντική, την τελετουργική-κοινωνιολογική, την ψυχολογική και τη δομική (στρουκτουραλιστική) ερμηνεία, για να καταλήξουμε σε τρία διαφορετικά κριτήρια. Το πρώτο είναι ότι στο μύθο δεν υπάρχει αλήθεια: αυτός εννοείται ποιητικά, η αλήθεια που βρίσκεται σε αυτόν είναι συμπτωματική ή απαρτίζεται από παραστάσεις που δεν έχουν νόημα, παράγουν την άγνοια, από αυτόν μπορεί να παραχθεί η ποιητική τέχνη. Το δεύτερο είναι ότι υπάρχει αλήθεια στο μύθο αλλά όχι σε αυτόν καθαυτόν: είναι επικάλυψη μίας ιστορικής ή φυσικής αλήθειας ή είναι παραμόρφωση μιας επιστημονικής ή θρησκευτικής αλήθειας. Το τρίτο είναι ότι υπάρχει αλήθεια στο μύθο αυτό καθαυτό (Μήττα σ.σ. 23-26). Θα ασχοληθούμε περισσότερο με τον ορισμό του μύθου στο κεφάλαιο «Η οντολογία του μύθου».

ΤΟ ΜΥΘΙΚΟ ΣΤΟΙΧΕΙΟ

Πάντως, όποια ερμηνεία ή κριτήριο ακολουθήσουμε, το σίγουρο είναι ότι ο μύθος είναι η πρώτη ύλη για την αφήγηση. Κάποιοι θα βιαστούν να συμφωνήσουν, με την έννοια ότι πολλοί από τους μύθους έχουν μία λογοτεχνική απόδοση, όμως η θεώρηση του Αριστοτέλη περί μίμησης (Αριστοτέλης σ.σ. 80-86) υπονοεί πολλά για τη λογοτεχνική απόδοση του μύθου. Το πράγμα όμως περιπλέκεται όταν έχουμε να κάνουμε με κομμάτια από διάφορους μύθους παρά με ένα μύθο ενιαίο και αυτοτελή, αναλλοίωτο από τότε που φτιάχτηκε μέχρι σήμερα(⁴⁾, δηλαδή όταν τα μυθικά στοιχεία συνταιριάζονται με έναν αυθαίρετο -φυσικά- τρόπο για να φτιάξουν ένα νέο μύθο, εκεί είναι δύσκολο να διακρίνουμε το που βρίσκεται η αλήθεια. Το θέμα αυτό θα μπορούσαμε να το κλείσουμε κάπως έτσι: δεν υπάρχει μόνο μια άποψη της πραγματικότητας, αλλά διαφορετικές εκφάνσεις της, όπως θα δούμε και στο κεφάλαιο όπου εξετάζεται το σύμβολο. Ακόμα και αυτή η φωτογραφία έχει διαφορετικές αποδόσεις της «πραγματικότητας», εστιάζοντας στις λεπτομέρειες, στις διαφορετικές αναγνώσεις της, τόσες σχεδόν όσοι είναι οι αναγνώστες της (Φραγκούλης 2001 σ.σ. 69-75).

Καταλήγουμε, έτσι στις θεωρήσεις του Προπ. Ένας από τους πρώτους, ο Βλαντιμίρ Γιακόβλεβιτς Προπ έκανε μια συστηματική μελέτη των λαϊκών παραμυθιών τα οποία είχαν ήδη ταξινομηθεί από διάφορους μελετητές. Από έναν (ερασιτέχνη;) λαογράφο(⁵⁾ για πρώτη φορά έχουμε μια αυθαίρετη (τότε) κατηγοριοποίηση των παραμυθιών. Ίσως για πρώτη φορά τεμαχίζονται, για τις ανάγκες της μελέτης, τα παραμύθια, τα οποία θα ονομαστούν λαϊκά ή μαγικά, και μας δίνουν διάφορα μοτίβα που θα μπορούσαμε να τα χρησιμοποιήσουμε και σε άλλες αφηγήσεις. Το καταπληκτικό είναι ότι τα ίδια μοτίβα τα βλέπουμε σε παραμύθια από περιοχές, απομακρυσμένες μεταξύ τους, άρα κάποια αφηγηματικά κομμάτια είναι κοινά σε διαφορετικούς λαούς(⁶⁾. Ο Προπ διακρίνει τις λειτουργίες, βάσει των οποίων, μπορεί να κατηγοριοποιήσει τα παραμύθια.

Το σημαντικό αυτής της σειράς των μελετών ήταν ότι μας έδωσαν την ιδέα και μας επέτρεψαν να κάνουμε ανάλογες μελέτες και σε άλλα λαϊκά ή μη αφηγήματα. Θα ήταν άσκοπο να παραθέσουμε όλο αυτό τον πολύ ενδιαφέροντα κατάλογο, συνοδευμένο από εξηγήσεις και αναλύσεις του Προπ, κυρίως λόγω τον πολύ μεγάλου όγκου του, όμως μια μελέτη του δε θα ήταν άσκοπη (Προπ σ.σ. 31-101). Δε θα ήταν υπερβολή αν θα λέγαμε ότι από αυτή την ανάλυση μπορεί να ξεκινήσει η συγγραφή σύγχρονων παραμυθιών, βάσει αυτών των λειτουργιών.

Ο Οκτώ Αθάνατοι, οι κοσμικοί άρχοντες του κοσμικού νόμου, στην κινέζικη μυθολογία.

ΔΟΜΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ

Στη μελέτη αυτή αντιτάχθηκε ο Claude Levi-Strauss, ένας από τους σημαντικότερους μελετητές της δομικής (στρουκτουραλιστικής) ανθρωπολογίας. Όσο, όμως, και αν εκδηλώνεται αυτή η αντίθεση, στο τέλος αμβλύνεται και καταλήγει σε έναν θαυμασμό για τον Προπ, κυρίως για τον προφητικό χαρακτήρα του έργου του. Ο Levi-Strauss συνδέει τις αφηγήσεις αυτές με το κοινωνικό σύνολο, κάνοντας μια εθνογραφική προσέγγιση, και αναφέρει ότι «ο μύθος και το παραμύθι εκμεταλλεύονται μία κοινή υπόσταση, αλλά την εκμεταλλεύεται το καθένα με τον τρόπο του… οι μύθοι και τα παραμύθια μεταχειρίζονται τη γλώσσα «υπερ-δομικά», σχηματίζουν, μπορούμε να πούμε, μια μετα-γλώσσα, όπου η δομή ενεργεί αποτελεσματικά σε όλα τα επίπεδα. Από την ιδιότητα αυτή πρέπει να γίνονται άμεσα αντιληπτοί ως παραμύθια ή μύθοι και όχι ως ιστορικές ή μυθιστορηματικές αφηγήσεις.» (Προπ σ.σ. 225-241).

Φτάνουμε πάλι, στην ίδια τη θεώρηση του Αριστοτέλη, μόνο που ο Levi-Strauss προχωρά σε μια δομική ανάλυση του παραμυθιού (και του μύθου), βρίσκοντας μικρότερα μόρια, ανάλογα με αυτά της γλώσσας, κάνοντας σχεδόν μια φορμαλιστική ανάλυση, ενώ κατηγορεί τους φορμαλιστές για αναλύσεις, όπως αυτές του Προπ(⁷⁾!

Από αυτή την ανάλυση μπορούμε να κρατήσουμε, προς στιγμή, μόνο την πιθανότητα του τεμαχισμού του μύθου, την «εμβόλιμη» παράθεση μυθικών στοιχείων σε άλλους μύθους, δημιουργώντας νέους μύθους, θεωρητικά άξιους όσο και οι προηγούμενοι. Σκοπός μας είναι να βεβαιώσουμε αυτή τη διαδικασία, το «ταξίδι» του μυθικού στοιχείου, χωρίς να θέλουμε, ακόμα, να δούμε το τέλος του. Μας ενδιαφέρει, αποκλειστικά και μόνο η δικαιοδοσία αυτών των συσχετίσεων, οι οποίες θα μπορούσαν να ήταν μία συνδεσμολογία αφηγήσεων, λαϊκών ή μη. Στο επόμενο κεφάλαιο θα δούμε τις μετατροπές αυτών των μυθικών στοιχείων σε σύμβολα και πως μπαίνουν σε μια σημειακή συνάρτηση, για να γίνουν τελικά λόγος. Με τη δομική ανάλυση του μύθου θα ασχοληθούμε στο κεφάλαιο «Λειτουργίες και δομές στο μύθο».

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Η θεώρηση του σπηλαίου, μέσα στο οποίο παράγεται ο μύθος, αναφέρεται στη μελέτη της Julia Kristeva, «La revolution du langage poetique», ως η σημειωτική χώρα, αναφερόμενη στον Πλάτωνα. Θεωρώ ότι η σωστότερη απόδοση είναι χώρος, πάντως, σύμφωνα με τη θεώρηση της Kristeva, από εκεί παράγεται και αναπαράγεται ο λόγος και η ιδεολογία, τελικά ένας προτεινόμενος τρόπος ζωής.
2. Για να δει κάποιος τις διαφορές της αριστοτελικής αφήγησης με την ποιητική και τη χαοτική αφήγηση καλό είναι να ανατρέξει στον ορισμό που δίνει η Kristeva και από εκεί να ερευνήσει κυρίως τις θεωρήσεις των φορμαλιστών (Kristeva 1974 σ.σ. 57-83).
3. Ο Αριστοτέλης ταυτίζει, κατά κάποιο τρόπο, τη μίμηση με την Τέχνη (Αριστοτέλης 1997 σ. 76).
4. Αναρωτιέται κανείς, πάντως, πως ένας μύθος μπορεί να μείνει αναλλοίωτος, κατά τη διάρκεια της ιστορίας. Αντίθετα, αν μελετήσει κάποιος ένα μύθο, με πολλή προσοχή, τότε θα βρει στοιχεία δανεισμένα από άλλους μύθους, τα δάνεια και τα αντιδάνεια του λόγου που συναντούμε στον προφορικό λόγο, εδώ βρίσκουν ένα ανάλογο φαινόμενο.
5. Ο Προπ έκανε σπουδές φιλολογίας, τις τέλειωσε το 1918, συμμετείχε στο Πουσκινιανό Σεμινάριο, από το οποίο βγήκαν ορισμένοι διανοούμενοι οι οποίοι ονομάστηκαν, αργότερα, «φορμαλιστές». Στο Πανεπιστήμιο του Λένινγκραντ δίδαξε για πολλά χρόνια. Μέσα από αυτές τις διδασκαλίες βγήκαν αυτές οι μελέτες για τα λαϊκά ή μαγικά παραμύθια. Ο ίδιος δήλωνε ερασιτέχνης λαογράφος. Χωρίς στόμφο, αλλά με αγάπη και μεράκι ολοκλήρωσε πολύ σημαντικές μελέτες για το είδος αυτό της λαϊκής αφήγησης.
6. Τα ίδια τα «μοτίβα» βρίσκονται σε λαούς που ζούνε σε περιοχές που, πρακτικά, δεν είχαν καμιά επαφή μεταξύ τους. Μερικές φορές μάλιστα ολόκληρες μυθικές αφηγήσεις υπάρχουν αυτούσιες, έχοντας περίπου την ίδια έννοια. Θα αναφέρω, σαν παράδειγμα, το μύθο της πάλης της νύφης με το δράκο και τη σωτηρία της από το παλικάρι για να έρθει, τελικά, η άνοιξη. Το έθιμο αυτό είναι πλέον ένα λαϊκό δρώμενο στην Ελλάδα (Σκύρο), αλλά έχει παρατηρηθεί και στις ορεινές περιοχές του Ιράν. Το αν υπάρχει ή όχι μια μεταφορά θα μας απασχολήσει στο Κεφάλαιο για τον Ενιαίο Παραστατικό Χώρο (Performance), σε αυτή την έκδοση.
7. Ο εμπειρικός τρόπος προσέγγισης του Προπ ανοίγει το δρόμο για μια δομική ανάλυση του παραμυθιού, σύμφωνα με τη σημειωτική. Σε αυτό το σημείο ο Claude Levi-Strauss θα συναντηθεί με την Kristeva και το Jakobson στις σημειωτικές αναλύσεις τους για να φτάσει σε μια «γλώσσα» των μύθων, θα μπορούσαμε να πούμε, όπου μπορούμε να βρούμε και το «συντακτικό» τους, άρα και τους συνδετικούς κρίκους μέσα στους ίδιους τους μύθους και μεταξύ διάφορων μύθων.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

• Performance Art