ΔΟΜΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΣΤΗΝ ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ-ΓΛΩΣΣΑΡΙΟ

Ιαν 25, 2017 Κινηματογράφος 0

Δομική ανάλυση στην κινηματογραφική γλώσσα-γλωσσάριο | γράφει ο Γιάννης Φραγκούλης

Σε αυτό το γλωσσάριο της μελέτης για τη δομική ανάλυση στην κινηματογραφική γλώσσα, μπορεί να βρει ο αναγνώστης την επεξήγηση των όρων που χρησιμοποιούνται σε αυτή την εργασία.

Οι συνεχείς παραπομπές μέσα στο ίδιο το κείμενο θα κούραζαν. Με δεδομένο ότι θα επαναλαμβάνονταν και επειδή θα ήταν εκτεταμένες θα έχανε ο αναγνώστης το ρυθμό της ανάγνωσής του.

Μία πλήρη εργασία είναι τα βιβλία του Σωτήρη Δημητρίου, εκδόσεις Καστανιώτη, που εξηγούν τους όρους της σημειολογίας, της σημειωτικής, της σημαντικής, της γλωσσολογίας και της κυβερνητικής.

Εδώ θα παραθέσουμε και όρους του κινηματογράφου. Σε κάθε κείμενο της μελέτης για τη δομική ανάλυση στην κινηματογραφιή γλώσσα στους όρους που θα είναι απαραίτητη η επεξήγηση θα υπάρχει άμεση παραπομπή στο γλωσσάριο.

Οι επεξηγήσεις είναι συνοπτικές. Ο αναγνώστης θα μπορεί να βρει περισσότερες πληροφορίες είτε στα κείμενα αυτής της εργασίας είτε σε άλλο πονήματα, σε βιβλία ή στο διαδίκτυο.

Γλώσσα: Δικαιούμαστε να μιλάμε για τη γλώσσα όταν υπάρχει η γραμματική και το συντακτικό σε μία αφήγηση. Σε τέτοια μορφή που να είναι θεμελιωδώς διαφορετικά από ότι σε άλλες αφηγήσεις της ίδιας τέχνης ή σε διαφορετικές εκφάνσεις της τέχνης.

Τα συστατικά της γλώσσας είναι τα συντάγματα των κωδίκων (βλέπε σχετικό λήμμα) και τα κείμενα (βλέπε σχετικό λήμμα). Έτσι όπως παράγονται μέσα από μία σημειωτική διαδικασία.

Όταν ο κώδικας σε μία γλώσσα (π.χ. σε αυτή του κινηματογράφου) έχει υποστεί τέτοια αλλοίωση που είναι εντελώς διαφορετικός από ότι σε άλλες αφηγήσεις της ίδιας τέχνης, τότε και μόνο τότε μπορούμε να μιλάμε για μία νέα γλώσσα.

Αυτό μπορούμε να το δούμε στον Ενιαίο Παραστατικό Χώρο (βλέπε σχετικό λήμμα). Σε αυτή τη μορφή τέχνης, στον αφηγηματικό κώδικα μπορούν να υπάρχουν και στοιχεία που δεν είναι καθαρά αφηγηματικά, όπως αυτά της βιολογίας, της χημείας, της φυσικής κ.λπ.

Δομή: Ένα μέρος του λόγου, προφορικού, γραπτού ή οπτικού, που έχει σχετική αφηγηματική αυτονομία. Οι δομές στην παράθεση στο λόγο θα δομήσουν το κείμενο.

Η λέξη κείμενο εδώ θα έχει τη διπλή έννοια, τόσο την καθημερινή όσο και αυτή της σημειωτικής (βλέπε την εξήγηση της σημειωτικής έννοιας σε αυτό το γλωσσάρι).

Ενιαίος Παραστατικός Χώρος: Αυτός ο όρος αποδίδεται και ως Perfomance. Όμως υπάρχει ο κίνδυνος να το συγχέουμε με την ηθοποιία, η οποία έχει την ίδια ονομασία (performance).

Για αυτό το λόγο χρησιμοποιούμε τον όρο Ενιαίος Παραστατικός Χώρος. Συνοπτικά θα αναφέρουμε ότι ο Ενιαίος Παραστατικός Χώρος είναι το σύνολο των αφηγήσεων που ανταποκρίνονται σε μία κατάσταση, σε μία έννοια της πραγματικότητας.

Αυτή η αφήγηση έχει αφηγηματικά κομμάτια που θα μπορούσαν να είναι μέρη άλλων αφηγήσεων, οι οποίες ανήκουν σε διαφορετικές τέχνες. Εδώ όλες είναι ενοποιημένες, όπως είναι στη ζωή μας.

Αυτά τα μέρη που παίζουν ρόλο είναι ο συντονιστής, τα δρώντα πρόσωπα, οι τελεστές, τα στοιχεία που ενώνουν τα δρώντα πρόσωπα με την αφήγηση και το συντονιστή.

Όλα αυτά τα μέρη ανήκουν σε μία τελετή, έτσι όπως την ξέρουμε σε διαφορετικές εκφάνσεις των εκδηλώσεων ή των τελετών στη ζωή μας.

Για περισσότερες πληροφορίες βλέπε τη θεώρησή μας που είναι σε εξέλιξη εδώ, όπως και τις εργασίες του Jerzy Grotowski, του Peter Greenaway, του Peter Stein, του Peter Brook και της Almakalma, στην Ελλάδα. Αυτή η θεώρηση θα είναι χρήσιμη στη δομική ανάλυση στην κινηματογραφική γλώσσα.

Έννοια: Στη σημασιολογία η έννοια μας μεταφέρει μία εικόνα από το αφηγηματικό σύμπαν, αλλά με απόλυτα προσδιορισμένο τρόπο.

Στη σημειωτική αυτή η διαδικασία είναι πιο περίπλοκη. Η παραγωγή της έννοιας, σε μία σημειωτική διαδικασία, ξεκινά από το ασυνείδητο και καταλήγει στο συνειδητό.

Στο ασυνείδητο υπάρχουν στοιχεία όπως σε μία αποθήκη, τα οποία δεν έχουν μία σχετική συνάφεια μεταξύ τους. Αυτά τα στοιχεία είναι τα σύμβολα και έχουν αποθηκευτεί στο ασυνείδητο με έναν τρόπο που δεν επιδιώκεται από τον άνθρωπο, άρα είναι ασυνείδητος.

Αυτά τα σύμβολα ανακαλούνται από ένα αφηγηματικό στοιχείο. Μπορεί να παρασύρουν και άλλα, για να φτιάξουν μία εικόνα στο συνειδητό, η οποία δεν είναι αυστηρά προσδιορισμένη, στην πρώτη φάση. Με αυτό τον τρόπο παράγεται το σημαίνον (βλέπε σχετικό λήμμα).

Η επανάληψη αυτού του συμβόλου σε ίδιες ή παρόμοιες θέσεις αυτής της αφηγηματικής ακολουθίας παράγουν το σημαινόμενο (βλέπε σχετικό λήμμα), το οποίο μας προσφέρει την πρώτη νοηματοδότηση, δηλαδή την πρώτη μορφή της έννοιας.

Το φίδι σα σύμβολο είναι ο φύλακας του ναού. Αυτό που μας δίνει το φάρμακο για μία αρρώστια, αλλά και αυτό που θέλει να εκτρέψει μία κατάσταση, μέσα από τη συγγένειά του με το δράκο.

Ένα φίδι που σέρνεται σε ένα δρόμο παραπέμπει στη γενική έννοια του φιδιού, είναι πλέον σημαίνον. Όταν όμως το βλέπουμε να ανεβαίνει σε ένα δέντρο, στο οποίο από κάτω βρίσκεται ένας άνθρωπος, τότε μας έρχεται στο νου ο πειρασμός.

Γίνεται σημαινόμενο, και σημασιοδοτεί μία ανατροπή στην αφήγηση. Για παράδειγμα την απιστία ενός άντρα ως προς τη γυναίκα που έχει παντρευτεί. Αυτή η απιστία για να προσδιοριστεί απαιτεί περισσότερη συμβολική υποστήριξη με άλλα στοιχεία, για να αποδοθεί τόσο η έννοια της απιστίας όσο και η έντασή της.

Θα δούμε πως αναπτύσσεται η έννοια στη δομικη ανάλυση στην κινηματογραφική γλώσσα που επιχειρούμε εδώ.

Κείμενο: Η σημειωτική έννοια του όρου αυτού μας διευκρινίζει ότι ένα κείμενο αποτελείται από ένα ή περισσότερα συντάγματα κωδίκων. Με άλλα λόγια από πολλά σημεία έτσι οργανωμένα όπου να αποδίδουν μία αφήγηση ολοκληρωμένη και αυτόνομη (βλέπε τις εξηγήσεις αυτών των όρων σε αυτό το γλωσσάρι).

Κώδικας: Ένας κώδικας στη γλώσσα και στο λόγο, προφορικό, γραπτό ή οπτικό, αποτελείται από μία αλληλουχία σημείων (βλέπε σχετικό λήμμα).

Αυτή η αλληλουχία είναι τέτοια έτσι ώστε να υπάρχει μία πρώτη σημασιοδότηση, η οποία είναι ακόμα αυθαίρετη, κρατώντας ακόμα τις ιδιότητες του σημαίνοντος (βλέπε σχετικό λήμμα).

Η αλληλουχία των κωδίκων που θα δομήσουν ένα σύνταγμα κωδίκων θα μας δώσει μία πιο ακριβή εννοιοδότηση.

Λόγος: Στο λόγο έχουμε μία εκφορά που βασίζεται σε μία γλώσσα (βλέπε σχετικό λήμμα).

Αυτές οι έννοιες είναι σχετικά προφανείς στο γραπτό ή προφορικό λόγο. Όμως στον κόσμο των εικόνων ή των κινήσεων τα πράγματα είναι πολύ πιο περίπλοκα.

Ο λόγος αποτελείται από μία αλληλουχία κειμένων (βλέπε σχετικό λήμμα), ακολουθεί τους κανόνες της γραμματικής και του συντακτικού μίας συγκεκριμένης γλώσσας.

Για παράδειγμα, η κινηματογραφική γλώσσα μας δίνει διαφορετικές εκφάνσεις του λόγου. Έτσι έχουμε το ρεαλιστικό λόγο, στο νεορεαλισμό, τον ποιητικό λόγο, στον ποιητικό ρεαλισμό ή στον ποιητικό κινηματογράφο, το χαοτικό λόγο εκεί όπου παραβιάζονται συνέχεια οι δομές του λόγου και της γλώσσας και μετατρέπονται.

Αυτό το τελευταίο σημείο όμως μας βάζει ίσως στη δημιουργία μιας νέας γλώσσας. Την έννοια του λόγου και την ανάπτυξή του θα τη δούμε στη δομική ανάλυση στην κινηματογραφική γλώσσα.

Μεταθέαση: Μετά το τέλος της προβολής μίας ταινίας ξεκινά η διαδικασία κατά την οποία ο θεατής κάνει τις διάφορες συνδέσεις των αφηγηματικών στοιχείων της ταινίας με αυτά που έχει στο ασυνείδητό του.

Στην αρχή με αυθόρμητο τρόπο, στη συνέχεια με μία βιωματική διαδικασία, στην προσπάθειά του να ταυτιστεί με τα αφηγηματικά στοιχεία της ταινίας.

Με αυτό τον τρόπο φτιάχνει τη δική του αφήγηση που έχει αυτά τα στοιχεία της ταινίας και τα δικά του που έχουν μεταφερθεί από το ασυνείδητό του στο συνειδητό. Αυτή η διαδικασία ονομάζεται μεταθέαση.

Μετασχηματιστική δομή: Ονομάζουμε μετασχηματιστική δομή αυτή τη δομή που συνδέει δύο διαφορετικές δομές, αυτοτελείς αφηγηματικά, αποδίδοντας ένα νόημα ή μία διαφορετική εικόνα.

Οι δομές που συνδέουν, παραθέτουν ή αντιθέτουν (π.χ. το «και», το «αλλά», το «αφού» κ.λπ.) θεωρούνται μετασχηματιστικές δομές.

Μύθευμα: Ανάλογα όπως είναι το φώνημα (βλέπε σχετικό λήμμα) στον προφορικό ή γραπτό λόγο, η ελάχιστη αυτόνομη δομή ενός σημείου.

Έτσι και το μύθευμα είναι η ελάχιστη δομή ενός μύθου που θα μπορεί να έχει μία σχετική αυτονομία.

Το ότι η κοπέλα φιλά ένα βάτραχο και αυτός μεταμορφώνεται σε πρίγκιπα, αυτό είναι ένα μύθευμα.

Ο κάθε μύθος απαρτίζεται από μία σειρά μυθευμάτων, έτσι ώστε να αποδίδεται το νόημα που θέλουμε. Η κατάτμηση του μύθου σε μικρά μέρη ήταν το έργο του Vladimir Propp, ο οποίος χώρισε τα παραμύθια σε μοτίβα.

Το μύθευμα θα είναι ένα από τα βασικά στοιχεία στη δομική ανάλυση της κινηματογραφικής γλώσσας.

Μυθοπλασία: Είναι η αφήγηση που δομούν ένας ή διάφοροι μύθοι που απαρτίζουν ένα οργανικά δομημένο αφηγηματικό σύνολο.

Μύθος: Θα μπορούσαμε να πούμε ότι ένας μύθος αποτελείται από μικρότερα δομικά στοιχεία με σχετική αυτονομία ως προς την αφηγηματική ολοκλήρωσή τους, τα μυθεύματα (βλέπε σχετικό λήμμα).

Όπως στον προφορικό λόγο έχουμε τα φωνήματα (βλέπε σχετικό λήμμα) σε ένα σημείο (βλέπε σχετικό λήμμα).

Μετά τις μελέτες του Propp μπορούμε να τεμαχίζουμε το μύθο σε μικρότερα μέρη, τα μοτίβα.

Ο μύθος έχει στοιχεία ιστορικά αλλά και κατασκευασμένα από τον αφηγητή, για να αποδοθεί έτσι η μυθοπλασία (βλέπε σε αυτό το γλωσσάρι την εξήγηση για τα μυθεύματα και τη μυθοπλασία, αλλά και για την απόδοση της πραγματικότητας, στο λήμμα «πραγματικότητα»).

Πραγματικότητα: Μπορεί να φαίνεται, εκ πρώτης όψης, ότι ο όρος «πραγματικότητα» είναι προφανής αλλά δεν είναι έτσι.

Η ψυχαναλυτική έννοια που σχετίζεται με την πραγματικότητα μας λέει ότι οι εκφάνσεις ενός γεγονότος που έχει παραχθεί μπροστά στα μάτια διαφόρων ανθρώπων είναι πολλές. Τόσες όσες είναι αυτά τα άτομα που έχουν παρατηρήσει αυτό το γεγονός in vivo και όσες είναι οι ψυχολογικές καταστάσεις του κάθε ανθρώπου.

Άρα έχουμε σχεδόν άπειρες εκφάνσεις της πραγματικότητας, ενός γεγονότος, και δεν δικαιούμαστε να μιλάμε για την μοναδική πραγματικότητα άλλα για μία υποκειμενική αντίληψή της.

Αυτός είναι ο λόγος που θα αναφέρουμε την πραγματικότητα σε εισαγωγικά, θεωρώντας ότι η «πραγματικότητα» είναι μία υποκειμενική αφήγηση και η πραγματικότητα είναι μία σφαίρα άπειρων εκφάνσεων της.

Αυτό μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι δεν μπορούμε να μιλάμε για την πιστή αναπαράστασή της στον κινηματογράφο ή σε άλλες τέχνες, αλλά ότι οποιαδήποτε κινηματογραφική αφήγηση έχει πολλά στοιχεία μυθοπλασίας, ακόμα και στο ντοκιμαντέρ.

Θα δούμε στη δομική ανάλυση στην κινηματογραφική γλώσσα πως η πραγματικότητα αποδίδεται και αποδομείται.

Σημαινόμενο: Εδώ έχουμε έναν προσδιορισμό με μεγαλύτερη η μικρότερη ακρίβεια, έτσι ώστε να παραχθεί η έννοια.

Η λέξη «άλογο», ως σημαινόμενο, σημαίνει κάποιο συγκεκριμένο άλογο και έτσι νοηματοδοτεί.

Η διαφορά από το «άλογο», ως σημαίνον (βλέπε σχετικό λήμμα), είναι ότι στην αφηγηματική ακολουθία, την οποία εξετάζουμε, το «άλογο» αναφέρεται περισσότερο από μία φορές σε συγκεκριμένες θέσεις αυτής της ακολουθίας.

Έτσι προσδιορίζεται ως κάποιο συγκεκριμένο άλογο μέσα στην ιστορία, την τέχνη, τη λογοτεχνία και στην καθημερινή ζωή μας.

Τώρα είναι το αναφερόμενο του αλόγου και δεν είναι αφηρημένο ή αυθαίρετο, όπως το σημαίνον. Αργότερα μπορεί να προσδιοριστεί με μεγαλύτερη ακρίβεια για να καταδηλώσει ένα απόλυτα συγκεκριμένο άλογο.

Σημαίνον: Στο γραπτό ή προφορικό λόγο μία λέξη παραπέμπει σε κάποιες εικόνες.

Είναι προφανές ότι η λέξη «άλογο», σε αυτή την περίπτωση παραπέμπει σε όλα τα άλογα που μπορούμε να δούμε ή να φανταστούμε. Δεν υπάρχει λοιπόν μία ακριβής αντιστοιχία μεταξύ αυτής της λέξης και μίας συγκεκριμένης εικόνας του αλόγου.

Κατά συνέπεια το «άλογο» ως σημαίνον είναι αυθαίρετο, με την έννοια ότι το άκουσμά του δε μας δημιουργεί μία συγκεκριμένη εικόνα του αλόγου. Άρα δεν παράγει νόημα.

Το σημαίνον, σε αυτή τη λειτουργία, τροφοδοτείται από τα σύμβολα (βλέπε σχετικό λήμμα), με μία διαδικασία που ξεκινά από το ασυνείδητο για να  φτάσει στο συνειδητό. Όχημα είναι κάποια στοιχεία είτε της συγκεκριμένης αφήγησης είτε της πραγματικότητας, έτσι όπως την αντιλαμβανόμαστε.

Εφόσον αυτή η έκφανση της πραγματικότητας έχει να κάνει με την αφήγηση στην οποία αναφερόμαστε. Με άλλα λόγια, ένα σύμβολο, όταν μπαίνει σε μία αφηγηματική ακολουθία, γίνεται πρώτα σημαίνον και μετά νοηματοδοτεί ως σημαινόμενο (βλέπε σχετικό λήμμα).

Σημείο: Ένα σημείο αποτελείται από ένα σημαίνον (βλέπε σχετικό λήμμα) και ένα σημαινόμενο (βλέπε σχετικό λήμμα).

Είναι η πρώτη δομή της γλώσσας που έχει μία σχετική αυτοτέλεια. Είναι η αφετηρία για την παραγωγή της έννοιας. Μέσα από ένα κώδικα (βλέπε σχετικό λήμμα), ένα σύνταγμα κωδίκων (βλέπε σχετικό λήμμα), τελικά μέσα από ένα κείμενο (βλέπε σχετικό λήμμα).

Στην πρώτη του μορφή είναι αυθαίρετο, όπως και το σημαίνον, χάνει όμως αυτή την ιδιότητά του όσο έρχεται σε επαφή με άλλα σημεία, πάντα μέσα στην ίδια αφηγηματική ακολουθία.

Το σημείο θα το δούμε μέσα στις δομές στη δομική ανάλυση στην κινηματογραφική γλώσσα.

Σύμβολο: Κάθε αντικείμενο, κάθε σώμα, όπως και κάθε έννοια διαθέτουν δύο συστατικά: αυτό που ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα και το σύμβολό τους.

Το «άλογο» είναι συγχρόνως αυτό το άλογο που βλέπουμε και το σύμβολο των αλόγων. Ένας άνθρωπος είναι αυτός που είναι μπροστά μας και με τον οποίο μιλάμε και το σύμβολο του ανθρώπου, συγχρόνως.

Αυτά τα σύμβολα που μπαίνουν στον ψυχικό κόσμο του ανθρώπου, ως αρχέτυπα, στο ασυνείδητό του, έχουν ένα αφηγηματικό φορτίο.

Για παράδειγμα το νερό συμβολίζει την κάθαρση που έρχεται στον άνθρωπο από τον ουρανό, ως βροχή, την αναγέννηση του ανθρώπου, στη βάπτιση, το μητρικό στοιχείο, γνωστό από τη φάση του ανθρώπου που ήταν ακόμα στην κοιλιά της μητέρας του, αλλά και το θάνατο, ως θάνατο του εμβρύου και γέννηση του ανθρώπου ταυτόχρονα.

Αν λοιπόν βάλουμε το νερό στην αφήγησή μας συνδυάζεται με τα άλλα στοιχεία και γίνεται απροσδιόριστο και αυθαίρετο, ως σημαίνον (βλέπε σχετικό λήμμα), και στη συνέχεια προσδιορισμένο για την εννοιοδότηση, ως σημαινόμενο (βλέπε σχετικό λήμμα).

Τα σύμβολα έχουν τη ρίζα τους στο μύθο (βλέπε σχετικό λήμμα) και στα μυθικά στοιχεία. Μεταφέρονται από γενιά σε γενιά μέσω των αφηγήσεων και προσδιορίζονται κάθε φορά με ανανεωμένο αφηγηματικό φορτίο.

Σύνταγμα κωδίκων: Ονομάζουμε σύνταγμα κωδίκων μία ακολουθία κωδίκων που δομείται μέσα σε μία αφηγηματική συνάρτηση.

Μπορούμε να πούμε ότι το σύνταγμα κωδίκων μας προσφέρει μεγαλύτερη προσέγγιση της έννοιας. Έχει χάσει πολύ την ιδιότητα του αφηρημένου και του αυθαίρετου, είναι έτοιμο να μας δώσει ένα κείμενο (βλέπε σχετικό λήμμα).

Φώνημα: Είναι το μικρότερο μέρος του προφορικού ή γραπτού λόγου.

Το γράμμα «α» είναι ένα φώνημα και θα πρέπει να συνδυαστεί με άλλα φωνήματα για να δομήσουν ένα σημαίνον (βλέπε σχετικό λημμα) πρώτα και μετά ένα σημείο (βλέπε σχετικό λήμμα).

Επιστροφή στην εισαγωγή όπου υπάρχουν και τα περιεχόμενα της μελέτης εδώ.

• Δομική ανάλυση