ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΤΟ ΣΕΝΑΡΙΟ; ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Δεκ 17, 2017 Βιβλία 0

ΠΩΣ ΜΠΟΡΩ ΝΑ ΓΙΝΩ ΣΕΝΑΡΙΟΓΡΑΦΟΣ;

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

του Γιάννη Φραγκούλη

Τι είναι το σενάριο; Ένα αυτόνομο λογοτεχνικό είδος; Λογοτεχνική γραφή ή κινηματογραφική; Είναι η μετάφραση του γραπτού ή προφορικού λόγου σε εικόνες; Πολλές μπορεί να είναι οι ερωτήσεις που κάποιος θα ήθελε να θέσει σε κάποιον που ασχολείται με τη θεωρία του κινηματογράφου. Οι απαντήσεις δεν είναι εύκολες, θα πρέπει να σκεφτούμε σύνθετα για να καταφέρουμε να βρούμε τις δομές του γραπτού σεναριακού λόγου, να κάνουμε την ανάλυσή μας, έτσι ώστε να μπορέσουμε να συνθέσουμε το σεναριακό λόγο, αυτό που θα είναι η πρώτη ύλη για μία ταινία.

Σε αυτή τη συγγραφική εργασία θα ερευνήσουμε τις δομές του σεναριακού λόγου. Θα προσπαθήσουμε να αναλύσουμε, ακολουθώντας μία ταινία, τις δομές από τις οποίες αποτελείται το σενάριό της, τις προεκτάσεις αυτών των δομών και τις συνδέσεις μεταξύ τους, έτσι ώστε να φτάσουμε σε μία ολοκληρωμένη εικόνα, αυτό που θα είναι αυτό το προϊόν που θα γίνει εικόνα, θα σκηνοθετηθεί για να ολοκληρωθεί, με το μοντάζ, σε μία ταινία, έτσι όπως θα τη βλέπαμε σε μία κινηματογραφική αίθουσα.

Ένα σενάριο μοιάζει πολύ με μία οποιαδήποτε λογοτεχνική αφήγηση. Αναφέρεται σε ένα γεγονός που είτε έχει γίνει είτε είναι επινοημένο, από μία ιδέα ή από μία είδηση, σύμφωνα με τη σκέψη του δημιουργού του. Ο σεναριογράφος καλείται να δημιουργήσει μία ολοκληρωμένη αφήγηση, να της δώσει μία τέτοια μορφή που θα μπορεί να μεταφερθεί ή, καλύτερα, να μεταφρασθεί από γραπτό σε εικονικό λόγο, στην αφήγηση της εικόνας. Οι λέξεις, οι φράσεις του, όλα αυτά θα γίνουν αλληλουχίες εικόνων που είτε θα αποτυπωθούν στο σελολόιντ είτε θα αποθηκευτούν σε έναν αποθηκευτικό ψηφιακό χώρο, υλικό έτοιμο να επεξεργασθεί για να ολοκληρωθεί σε μία ταινία. Εμείς εδώ ενδιαφερόμαστε αποκλειστικά και μόνο για τη σεναριακή γραφή, η σκηνοθεσία της θα είναι μία άλλη μελέτη που θα ακολουθήσει αυτή που ολοκληρώνουμε με αυτό το πόνημα.

Θα πρέπει να ξεκαθαρίσουμε ότι κάθε ταινία έχει από πίσω της ένα σενάριο. Ακόμα και αν δεν έχει διαλόγους, ακόμα και αν δεν έχει εμφανή μυθοπλασία. Μία ταινία εικαστική, η οποία αποτελείται αποκλειστικά και μόνο από εικόνες που μόνες, χωρίς τη βοήθεια του προφορικού ή γραπτού λόγου, περιγράφουν μία ιστορία, βασίζεται στην ανάπτυξη του λόγου, σε ένα γραπτό κείμενο που είναι το σενάριό της. Αν είναι προφανές ότι μία ταινία μυθοπλασίας έχει ένα σενάριο στο οποίο βασίζεται, αυτό δεν είναι τόσο εύκολο να το καταλάβει κάποιος για μία ταινία-ντοκιμαντέρ, η οποία έχει να κάνει με ένα ντοκουμέντο, εδώ θα βρούμε την έρευνα, ιστορική ή επιστημονική, και, ακολούθως, την ανάπτυξη της αφήγησης και τις ερωτήσεις που θα χρησιμοποιηθούν στις συνεντεύξεις στα πρόσωπα που θα ερωτηθούν για αυτά που έγιναν. Ακόμη, μία ταινία που η αφήγησή της είναι χαοτική, έχει ένα σενάριο ανεπτυγμένο με αυστηρή δομή, έτσι ώστε να ξέρουμε τι θα βάλουμε που, ακόμα και αν αυτά τα αφηγηματικά στοιχεία δε συνδέονται μεταξύ τους με εμφανή τρόπο.

Μετά από αυτή την παράθεση είναι εύκολο να καταλάβουμε ότι το σενάριο είναι απαραίτητο για να αρχίσει η παραγωγή μιας ταινίας. Τι θα γίνει αν δεν το έχουμε πριν να ξεκινήσουμε την κινηματογράφηση; Η απάντηση είναι ότι θα είμαστε υποχρεωμένοι εκείνη τη στιγμή να αυτοσχεδιάζουμε, φτιάχνοντας το σενάριο τη στιγμή που κινηματογραφούμε, με τον κίνδυνο να πέσουμε σε ανακρίβειες, σε αφηγηματικά λάθη που θα είναι αδύνατον να τα διορθώσουμε μετά, αφού θα έχουν ολοκληρωθεί οι λήψεις. Στο μοντάζ μπορούμε να διορθώσουμε κάποια λάθη, είναι όμως αδύνατον να κάνουμε κάτι για να έχουμε μία ολοκληρωμένη ταινία, αν δεν έχουμε τις απαραίτητες λήψεις. Όταν κάποιος λέει ότι η ταινία του δεν είχε σενάριο εννοεί ότι δεν το είχε συγγράψει πριν να ξεκινήσει τη σκηνοθεσία της ταινίας του, αυτή όμως η διαδικασία είναι πολύ δύσκολη και απαιτεί αυτός που θα την εκτελέσει να έχει αρκετή πείρα και αυτοσυγκέντρωση για να διεκπεραιώσει με επιτυχία την εργασία του.

Κάθε σενάριο αποτελείται από δομικά στοιχεία, δηλαδή από σχετικά αυτόνομες ενότητες, οι οποίες θα ενωθούν μεταξύ τους για να παραχθεί το νόημα. Αυτά τα δομικά στοιχεία, οι δομές της αφήγησης, έχουν ένα μυθικό υπόβαθρο, βασίζονται σε κάποια ιστορικά ή μυθολογικά στοιχεία που, έτσι όπως μεταφέρονται στην αφήγησή μας και όπως εμπλουτίζονται από άλλα, είναι το μικρότερο αυτοτελές τμήμα της συνολικής δομής και θα τα ονομάσουμε μυθικά στοιχεία. Όταν ενωθούν σε ένα ενιαίο οργανικό σύνολο, τότε θα παραχθεί ο μύθος της ταινίας. Εδώ θα πρέπει να δώσουμε προσοχή στο εξής: ο μύθος ή το μυθικό στοιχείο δεν υποδηλώνει το ψεύδος, αλλά ότι είναι αυτό που είναι, ένα αφηγηματικό μέρος.

Είμαστε υποχρεωμένοι να εξετάσουμε αυτά τα μυθικά στοιχεία, είτε μόνα τους είτε σα σύνολο το μύθο της ταινίας, με τη δομική ανάλυση, για να μπορέσουμε να έχουμε μία ακριβή απόδοσή τους, έτσι ώστε οι συσχετισμοί που θα κάνουμε, οι συνδέσεις αυτών των στοιχείων, να είναι όσο πιο ακριβείς γίνεται, σύμφωνα με τη λογική της αφήγησής μας, δηλαδή σύμφωνα με την αισθητική και εννοιολογική κατεύθυνση που ακολουθούμε, έχοντας στο σχεδιασμό μας μία άποψη μιας σχολής του κινηματογράφου ή της τέχνης, γενικότερα. Αυτή η δομική ανάλυση θα έχει δύο κατευθύνσεις: την εννοιολογική και τη σημειωτική, οι οποίες θα συσχετισθούν καθ’όλη τη διαδικασία και θα συσχετισθούν με ανάλυση των χαρακτήρων.

Θα ξεκινήσουμε με τη σημειωτική ανάλυση. Για να το κάνουμε αυτό θα λάβουμε υπόψη μας τα σύμβολα που υπάρχουν μέσα στα μυθικά στοιχεία, την επανάληψή τους, στην ίδια αφηγηματική ακολουθία, τη δημιουργία κωδίκων και συνταγμάτων των κωδίκων, τελικά την παραγωγή της ιδέας, με τη σημειωτικής της έννοια, για να μπορέσουμε να βρούμε δύο διαφορετικά στοιχεία που είναι αλληλένδετα σε κάθε κώδικα και, κατ’επέκταση, σε κάθε μυθικό στοιχείο, το σημαίνον και το σημαινόμενο, το αυθαίρετο και το προσδιορισμένο. Έτσι θα μπορέσουμε να έχουμε μία εικόνα του παραγόμενου νοήματος, η οποία θα εμπλουτιστεί από την ανάλυση των χαρακτήρων που θα παίξουν κάποιο ρόλο σε αυτή την πλοκή. Αυτοί οι όροι, της σημειωτικής, της σημασιολογίας, της ψυχολογίας, όπως θα δούμε στη συνέχεια, και της θεωρίας του κινηματογράφου, της αφήγησης και της τέχνης θα εξηγηθούν εξαντλητικά για να μην υπάρχουν κενά στον αναγνώστη.

Θα ακολουθήσει η χαρακτηριολογική ανάλυση, δηλαδή θα αναλύσουμε τους χαρακτήρες που εμπλέκονται σε αυτή την πλοκή. Θα θεωρήσουμε ότι ο κάθε χαρακτήρας είναι τόσο ένα ζωντανό όσο και ένα δρων πρόσωπο, δρα, εκφράζεται, συσχετίζεται με άλλα πρόσωπα. Κατά συνέπεια, θα πρέπει να κάνουμε μία πλήρη αναφορά του όσον αφορά στα χαρακτηριστικά του, κάτι σαν ένα βιογραφικό του. Ξέροντας όλα τα σημεία του χαρακτήρα του μπορούμε, ακολουθώντας τη θεωρία της ψυχολογίας, να κάνουμε μία λεπτομερή ανάλυση του χαρακτήρα του, να βρούμε αυτά τα χαρακτηριστικά του που θα απαρτίζουν αυτό που ονομάζουμε ψυχοσύνθεσή του. Τελικά, θα μπορούμε να το συνδέσουμε με τους άλλους χαρακτήρες, αφού έχουμε κάνει ανάλυση στον καθένα, δημιουργώντας έτσι το ψυχολογικό προφίλ της ιστορίας μας. Αυτό θα μας βοηθήσει στο να αναλύσουμε το νόημα και να σχεδιάσουμε τις προεκτάσεις του.

Η εννοιολογική ανάλυση θα μας οδηγήσει στην απόδοση του νοήματος αυτών των μυθικών στοιχείων, βλέποντάς τα μόνα τους και σα σύνολο, συγχρόνως. Με αυτό τον τρόπο μπορούμε να ξέρουμε με ακρίβεια ποιο νόημα θα αποδώσουμε και ποιο θα παράγουμε συνολικά. Μπορούμε να μετατρέψουμε το περιεχόμενο, στις λεπτομέρειές του, για να έχουμε αυτό ακριβώς που θέλουμε. Έτσι ολοκληρώνουμε την ανάλυσή μας και μπορούμε να συνθέσουμε με ακρίβεια το σενάριό μας. Η εννοιολογική ανάλυση ακολουθεί τόσο τη σημειωτική όσο και αυτή των χαρακτήρων που συμμετέχουν στην πλοκή του σεναρίου.

Έχοντας τελειώσει την ανάλυσή μας μπορούμε να κάνουμε τη σύνθεσή μας. Να αποδώσουμε τον κάθε χαρακτήρα με ακρίβεια, να βρούμε τις συνδέσεις μεταξύ τους, να κάνουμε τις απαραίτητες διορθώσεις, στο τέλος να έχουμε την ιστορία μας. Το σενάριο έτσι ολοκληρωμένο θα δοθεί στο σκηνοθέτη για να σχεδιασθούν οι λήψεις και να ξεκινήσει η κινηματογράφηση.

Η γραφή του σεναρίου μπορεί να έχει τη μορφή όμοια με αυτή ενός οποιουδήποτε λογοτεχνικού έργου, τουλάχιστον ως πρώτη γραφή, αλλά, σε μία ολοκληρωμένη μορφή του καλό θα ήταν να έχει τη μορφή ενός πίνακα, όπου η πρώτη στήλη θα αναφέρει το χαρακτήρα, με μία πολύ σύντομη περιγραφή του, και η άλλη αυτό που γίνεται και οι διάλογοι που εκφράζονται κατά τη διάρκεια της πλοκής. Με αυτό τον τρόπο ο σκηνοθέτης και η ομάδα του μπορεί να κανονίσει τις λήψεις, τους χώρους, τους φωτισμούς, τον ήχο, τα σκηνικά και τα κοστούμια για να αποδοθεί με ακρίβεια η ατμόσφαιρα που περιγράφει το σενάριο.

Για να μπορέσουμε να καταλάβουμε όλη αυτή τη διαδικασία, η οποία μπορεί να φαίνεται αρκετά περίπλοκη, αλλά με την ανάλυσή μας θα δούμε ότι είναι απλή, θα ακολουθήσουμε την πλοκή μιας ταινίας, αρκετά γνωστής στο κοινό. Σε κάποιες ειδικές περιπτώσεις, όπως σχολές, είδη του κινηματογράφου και ειδικά στυλ της κινηματογραφικής γραφής, θα αναφέρουμε και θα αναλύσουμε άλλες ταινίες. Με αυτό τον τρόπο θα γίνει κατανοητή η ανάλυσή μας και θα μπορεί ο αναγνώστης να καταλάβει πως γίνεται η σύνθεση.

Ο αναγνώστης, στο τέλος, θα είναι ικανός να συνθέσει το δικό του σενάριο. Τουλάχιστον θα μπορεί να κάνει μία αρχή. Για να γίνει αυτό, μετά ή παράλληλα με την ανάγνωση αυτού του βιβλίου, θα πρέπει να δει όσο το δυνατόν περισσότερες ταινίες, τις οποίες θα τις βλέπει πλέον με διαφορετικό μάτι, όσο θα ενημερώνεται και θα μορφώνεται, όσον αφορά στις θεωρίες για τη συγγραφή του σεναρίου.

Μέσα στα κείμενα που θα ακολουθήσουν είναι αναπόφευκτο να υπάρχουν διάφοροι όροι, απαραίτητοι για την κατανόηση της θεωρίας. Επειδή με αυτούς τους όρους είτε δεν είναι εξοικειωμένοι οι αναγνώστες είτε έχουν και άλλη ερμηνεία στον καθομιλούμενο λόγο, θα εξηγούνται περιληπτικά σε παραπομπές στο κείμενο, θα παραπέμπουν επίσης σε ένα γλωσσάρι, το οποίο θα υπάρχει στο τέλος όλων των κειμένων. Τέλος θα υπάρξει εκτεταμένη βιβλιογραφία, έτσι ώστε ο αναγνώστης να μπορεί να συμβουλευτεί και άλλα βιβλία, για την πιο πλήρη ενημέρωση και επιμόρφωσή του.

Με την ελπίδα ότι ο αναγνώστης, αφού διαβάσει το βιβλίο αυτό, θα είναι ικανός να δει μία ταινία πιο προσεγμένα και αναλυτικά, αλλά και ότι θα μπορεί να συγγράψει το δικό του σενάριο, κάτι που μπορεί να γίνει αφού έχει την ελάχιστη τριβή με τη συγγραφή μαθητικών εκθέσεων, σας ευχόμαστε καλή και δημιουργική ανάγνωση.

ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΤΑ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

• Θεωρία κινηματογράφου