ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΤΟ ΣΕΝΑΡΙΟ; ΞΕΚΙΝΩΝΤΑΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΝΑΛΥΣΗ

Δεκ 26, 2017 Βιβλία 0

του Γιάννη Φραγκούλη

Στην προσπάθεια μας να λειτουργήσουμε επιστημονικά, στο πρώτο βήμα, με την αναλυτική και μετά με τη συναισθηματική λογική, θα πρέπει να ξεκινήσουμε με την ανάλυση για να καταλήξουμε στη σύνθεση του κειμένου που θα είναι το σενάριο, σε μία πρώτη εκδοχή, η οποία θα επεξεργασθεί όσες φορές χρειάζεται για να μας δώσει το σενάριο μας σε μία τελική μορφή.

Όπως έχουμε πει, η αρχή γίνεται είτε από μία ιδέα είτε από ένα αφήγημα, μυθιστόρημα ή νουβέλα, είτε από ένα γεγονός. Αυτή είναι η πρώτη ύλη για να φτιάξουμε το σενάριό μας. Αυτό που θα πρέπει να δούμε είναι ότι και στις τρεις περιπτώσεις έχουμε μία αφήγηση όπου θα υπάρχουν συγκεκριμένοι χαρακτήρες και οι σύνδεσμοι μεταξύ τους, δομώντας μία εικόνα που θα είναι η αρχή της μετάφρασης από το γραπτό λόγο σε αυτό των εικόνων, στον εικονικό λόγο.

ΟΙ ΧΑΡΑΚΤΗΡΕΣ

Αυτό, λοιπόν, που πρέπει πρώτα-πρώτα να δούμε είναι οι χαρακτήρες. Θα πρέπει να απαντήσουμε σε συγκεκριμένες ερωτήσεις που θα θέσουμε εμείς οι ίδιοι στον εαυτό μας. Οι απαντήσεις θα πρέπει να είναι όσο το δυνατόν πιο λεπτομερείς. Θα φανταστούμε ότι ο κάθε χαρακτήρας είναι ένας άνθρωπος. Ποιος είναι αυτός; Ποιες είναι οι συντεταγμένες του; Το πρώτο βήμα, λοιπόν, είναι να κάνουμε το βιογραφικό του κάθε χαρακτήρα, με όσο το δυνατόν περισσότερες λεπτομέρειες. Πολύ πιθανόν να μας φανεί ότι όλες αυτές οι λεπτομέρειες είναι ανούσιες, κατόπιν, όμως, όταν θα πρέπει να συσχετίσουμε τους χαρακτήρες μεταξύ τους, τότε η παραμικρή λεπτομέρεια πολύ πιθανόν να μας φανεί χρήσιμη.

Ο κάθε χαρακτήρας θα έχει το δικό του κείμενο-βιογραφικό, αυτά τα κείμενα θα τα έχουμε πρόχειρα για να τα ανασύρουμε όταν θα τα έχουμε ανάγκη για την ανάπτυξη της ροής ή για τους διαλόγους, γράφοντας το σενάριο. Μπορείτε να εξασκηθείτε κάνοντας το βιογραφικό σας, αναφέροντας λεπτομέρειες, ασήμαντες, σε πρώτη ματιά, γράφοντας ένα κείμενο που θα μπορούσε να είναι μία μεγάλη διαδρομή που περιέχει πολλά σημεία-αναφορές, όπου θα μπορούσαν να υπάρξουν, αν χρειαστεί κάποιες συνδέσεις. Κατόπιν, κάντε κάτι ανάλογο για ένα χαρακτήρα ενός μυθιστορήματος, όσο το διαβάζετε. Θα δείτε τότε πόσες λεπτομέρειες είχε καταγράψει ο συγγραφέας για να δομήσει αυτό το χαρακτήρα, με τη μεγαλύτερη δυνατή λεπτομέρεια. Κάτι ανάλογο θα πρέπει να κάνουμε και εμείς για το δικό μας σενάριο.

Αν θέλαμε να κάνουμε ένα σχήμα, τότε θα σχηματίζαμε ένα δέντρο. Ο κορμός του είναι η πιο απλή ανάπτυξη του σεναρίου, αν, δηλαδή, θα μπορούσαμε να περιγράψουμε αυτή την ιστορία, όπως λέμε, «με δύο λέξεις». Σε κάποια σημεία του κορμού του συνδέονται τα κλαριά του. Αυτά είναι η ανάπτυξη του κάθε χαρακτήρα, έστω μερική, όσο χρειάζεται σε αυτό το σημείο της αφήγησής μας. Με αυτή την έννοια, ο κορμός και τα κλαριά ολοκληρώνουν  την εικόνα του δέντρου, σε πλήρη ανάπτυξη. Το κάθε κλαρί μπορεί να είναι μία σχετικά αυτόνομη ιστορία, η οποία, όμως, δεν μπορεί να αποδώσει μόνη της νόημα, όπως το έχουμε σκεφτεί. Αυτό είναι το σενάριό μας. Όμως οι συνδέσεις, θα πρέπει να προσέξουμε ότι δε γίνονται οπουδήποτε, αλλά σε συγκεκριμένα σημεία, έτσι ώστε να παραχθεί το νόημα που εμείς έχουμε σχεδιάσει.

ΤΑ ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΑ ΜΕΡΗ

Ας προσέξουμε τώρα τα κλαριά. Θα δούμε ότι έχουν και αυτά σημεία όπου μπορούν να γίνουν κάποιες συνδέσεις, βγαίνουν τα φύλα. Σε καμία όμως περίπτωση τα κλαριά δεν μπορούν να ενωθούν μεταξύ τους παρά μόνο μέσω του κορμού. Αν πάρουμε ένα κάποιο κλαρί, μία ανάπτυξη ενός χαρακτήρα, ως ένα σημείο, θα δούμε ότι υπάρχουν μία σειρά από σημεία. Αυτά τα σημεία είναι τα αφηγηματικά μέρη που είναι τα σύμβολα. Κάθε σημείο είναι από μόνο του ένα σύμβολο με φορτίο ιστορικό, μυθολογικό και, ενδεχομένως, επιστημονικό. Από όλο αυτό το φορτίο θα κρατήσουμε ένα μέρος του, αυτό που μας χρειάζεται για να δώσουμε σάρκα και οστά στο χαρακτήρα μας, με όσο το δυνατόν πιο απέριττες γραμμές. Η ομορφιά της αφήγησης βρίσκεται στην αφαίρεση και όχι στην πολυπλοκότητα.

Ας γίνουμε πιο σαφής. Ας πάρουμε για παράδειγμα την ταινία «Μέχρι το πλοίο» (1966), του Αλέξη Δαμιανού. Είναι μία ταινία που, μαζί με την «Αναπαράσταση» (1970), του Θόδωρου Αγγελόπουλου, σημειοδότησαν τη μεγάλη στροφή του ελληνικού κινηματογράφου από τον παλιό στο νέο. Η ταινία έχει ως κορμό το ταξίδι ενός Έλληνα, από το ορεινό χωριό του στον Πειραιά, όπου θα πάρει το πλοίο που θα τον πάει στην ξενιτιά. Το πλοίο ονομάζεται Πατρίς. Στην πορεία του βλέπει και βλέπουμε μαζί του όλη την ελληνική κοινωνία με τα πάθη της, αυτή την Ελλάδα που αφήνει πίσω του. Αυτή η ταινία θα είναι το αντικείμενο της μελέτης μας, σε αυτό το βιβλίο.

Ο Έλληνας που ταξιδεύει για να φτάσει στο μεταγωγικό του σταθμό θα μπορούσε να ήταν ένας Οδυσσέας. Θα δούμε την Οδύσσειά του, μόνο που αυτή δεν έχει μία Πηνελόπη που τον περιμένει. Σε αυτή την περίπτωση την Πηνελόπη του την αφήνει πίσω. Αυτό που αφήνει πίσω είναι ο νόστος. Οι σταθμοί που κάνει έχουν καθαρά συμβολικό χαρακτήρα. Όπως το τι φοράει, πως συμπεριφέρεται, τα πρόσωπα που γνωρίζει. Εμείς, στο σενάριο, κρατάμε τα απολύτως απαραίτητα από το φορτίο των συμβόλων, έτσι ώστε να νοηματοδοτήσουμε με τη μεγαλύτερη δυνατή ακρίβεια. Κάθε περιττό στοιχείο θα δημιουργούσε θόρυβο, δηλαδή θα θόλωνε το αφηγηματικό τοπίο και θα πρόσθετε στοιχεία που θα υπήρχαν ως άσχετα, άρα χωρίς σύνδεση με κανένα άλλο. Με άλλα λόγια, το κάθε στοιχείο από μία μερική ανάπτυξη του χαρακτήρα, την οποία παρομοιάσαμε με ένα κλαρί ενός δέντρου, συνδέεται νοητά με ένα άλλο ή με άλλα στοιχεία που υπάρχουν σε άλλες αναπτύξεις, σε άλλα κλαριά, αλλά με νοητό τρόπο. Αυτή η υπονοούμενη ανάπτυξη είναι μέσα στο φαντασιακό, λειτουργεί μινιμαλιστικά, είναι, θα μπορούσαμε να πούμε, στο ασυνείδητο του χαρακτήρα και, όταν θα υπάρξει η σύνδεση, σε μεταγενέστερο χρόνο, θα ανασυρθεί για να μεταβεί στο συνειδητό.

Η ΣΗΜΕΙΩΤΙΚΗ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ

Θα μπορούσαμε τώρα να δούμε πως λειτουργεί το σύμβολο, το οποίο, όπως έχουμε πει, είναι το πρώτο στοιχείο της αφήγησης, από το οποίο ξεκινούμε, που είναι, επίσης, σχετικά αυτόνομο αφηγηματικά. Το κάθε σύμβολο αναφέρεται σε κάποια συγκεκριμένα θέματα στη συμβολική ερμηνεία του. Αυτή η ερμηνεία έχει μεγάλο εύρος, εμείς είμαστε υποχρεωμένοι να επιλέξουμε ένα μέρος από αυτό το συμβολικό φορτίο. Ο άνθρωπος που έρχεται από ένα ορεινό χωριό, ντυμένος με τον παραδοσιακό τρόπο της Ελλάδας μετά τον εμφύλιο, έχει κάποια αναφερόμενα: είναι η παλιά Ελλάδα, οι άνθρωποι που δεν  μπορούν να συντηρηθούν στον τόπο τους, ο μετανάστης που πάει αλλού να βρει την τύχη του, ο σκληρός αγροτικός μόχθος, η σκληρή επαφή με τη φύση, οι πόροι που δύσκολα παίρνει κάποιος, η σκληρή δουλειά, ο τραχύς άνθρωπος, η ισορροπία και η ευθύτητα που αποκτά κάποιος ερχόμενος σε επαφή με τη φύση.

Όπως θα δούμε, στην ανάπτυξη του σεναρίου της ταινίας, εμείς εδώ θα κρατήσουμε κυρίως την ευθύτητα, τον τραχύ χαρακτήρα, την ψυχική ισορροπία, την παλιά Ελλάδα, τις δυσκολίες επιβίωσης στην ελληνική επαρχία. Θα παρατηρήσουμε ακόμη ότι αυτές οι συμβολικές ερμηνείες δε διευκρινίζονται με ακρίβεια. Κατά συνέπεια αυτό το σύμβολο χάνει, μέσα στην αφήγηση, τον αυστηρό προσδιορισμό του, γίνεται σημείο¹, το οποίο χωρίζεται σε δύο μέρη στο σημαίνον και στο σημαινόμενο. Το σημαίνον είναι αυθαίρετο και μπορεί να αναφέρεται σε πολλά διαφορετικά αναφερόμενα, εδώ ο χωριάτης ως σημαίνον αναφέρεται σε μια πλειάδα εννοιών, άρα μόνο του δεν μπορεί να παράξει έννοια, έχει ανάγκη ένα άλλο σημαίνον από ένα άλλο σύμβολο, για να παράξει μία έννοια. Όταν αυτή η έννοια παραχθεί, τότε θα έχουμε το σημαινόμενο, το οποίο εννοιοδοτεί. Εδώ, στο παράδειγμά μας, το σημαίνον του χωρικού περιορίζεται, όπως προαναφέραμε. Για να μπορέσουμε όμως αυτό να το αντιληφθούμε θα πρέπει να το δούμε μέσα στη συμβίωσή του με άλλα σημαίνοντα, από άλλα σύμβολα. Το σημαίνον και το σημαινόμενο του ίδιου σημείου δεν μπορεί να βρίσκονται χώρια, είναι οι δύο όψεις του ίδιου νομίσματος. Έτσι εξασφαλίζουμε την ακεραιότητα του σημείου, το οποίο θα συνδεθεί με άλλα και, μέσα σε αυτή τη σημειωτική διαδικασία, θα περιορίζει όλο και περισσότερο το μεγάλο εύρος των αναφερόμενων, στην συμβίωσή του με άλλα σημεία θα σχηματίσει τους κώδικες και, με πολλούς κώδικες, τα συντάγματα κωδίκων, όπου θα έχουμε πλέον μία ακριβή σημασιοδότηση, ένα κείμενο, δημιουργώντας ένα ιδεολόγημα, τελικά μία ιδεολογική θέση, μία στάση για τη ζωή ενός ανθρώπου. Με αυτή την έννοια, μέσα σε αυτή την παραγωγική διαδικασία, αυτή η σημειωτική εξέλιξη είναι επαναστατική, σύμφωνα με τους φορμαλιστές, αφού δημιουργούν μία πρόταση για τον τρόπο ζωής του ανθρώπου.

ΣΗΜΕΙΩΤΙΚΗ ΚΑΙ ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ

Αυτά τα σύμβολα μπορούν να αναφέρονται σε σημεία, σημαίνοντα, σημαινόμενα και κώδικες κ.ο.κ. που αναφέρονται σε διαφορετικά είδη του λόγου. Μπορεί να είναι λεκτικά, κινητικά, εικονικά, ηχητικά, οσμών κ.λπ., ακόμη, να ανήκουν σε χώρους που δεν είναι καθαρά αφηγηματικοί. Θα δούμε τι απ’όλα ισχύουν σε κάθε περιπτώσεις. Το σημαντικό είναι να καταλάβουμε ότι υπάρχουν άπειρες δυνατότητες, στο σενάριο μας,  μπορούμε να έχουμε να κάνουμε με στοιχεία από διαφορετικούς αφηγηματικούς χώρους, δεν περιοριζόμαστε. Στην ανάλυση του χαρακτήρα μας θα μπορούμε να έχουμε στοιχεία από τη λογοτεχνία, τη μουσική, το θέατρο, τη ζωγραφική, ακόμη και από επιστήμες μη αφηγηματικές, όπως είναι η κοινωνιολογία, η βιολογία κ.λπ. Αυτό που θα έχουμε, σε κάθε περίπτωση είναι η ανάλυση του χαρακτήρα σε μεγάλο βάθος, άρα θα πρέπει να βοηθηθούμε από την ψυχολογία, ακόμη από την ψυχανάλυση, έτσι ώστε η απόδοση του χαρακτήρα να είναι η πιο ακριβής. Άρα, θα πρέπει να ανατρέξουμε στη βοήθεια ειδικών συμβούλων όπου χρειαστεί. Ενδεχομένως κάποια από αυτά τα στοιχεία της ανάλυσης να μη χρειαστεί να τα συμπεριλάβουμε στην αφήγησή μας, αν νομίζουμε ότι αυτό είναι σωστό για την οικονομία του αφηγηματικού λόγου.

Η ψυχολογία και η ψυχανάλυση θα μας μιλήσει για τις σχέσεις που αναπτύσσονται μέσα από τη συμβίωση αυτού του χαρακτήρα με άλλους, τα ψυχικά τοπία που σχηματίζονται, τι σημαίνει αυτό για την απόδοση του νοήματος. Συνήθως μέσα από κλινικές περιπτώσεις ξέρουμε να ερμηνεύουμε τις εκφάνσεις του ψυχικού κόσμου ενός ανθρώπου. Θα ανατρέξουμε, λοιπόν, σε τέτοιες ερμηνείες για να μπορέσουμε να έχουμε πλήρη και ακριβέστατη ανάπτυξη του χαρακτήρα μας.

Με όλα αυτά θέλουμε να δείξουμε την ανάγκη της ανάλυσης, αλλά και, σε γενικές γραμμές, πως θα μπορέσουμε να κάνουμε αυτή την ανάλυση. Αυτή την εργασία θα την δούμε με λεπτομέρειες στη συνέχεια της εργασίας μας, δίνοντας στοιχεία και παραδείγματα, όπως επίσης και βιβλιογραφικές αναφορές για να μπορεί ο αναγνώστης να μπει πιο βαθιά στο θέμα, να μπορεί να κάνει την εργασία του, ως σεναριογράφος, με όσο το δυνατόν μεγαλύτερη ακρίβεια.

Είναι όμως γεγονός ότι όλα τα καλά σενάρια έχουν από πίσω τους μία τέτοια ανάλυση, η οποία μπορεί να μη φαίνεται μετά την ανάπτυξη του σεναρίου, θα μπορέσουμε όμως να τη δούμε όταν κάνουμε δομική ανάλυση της ταινίας, οπότε θα φτάσουμε, μοιραία, σε κάποια από τα θέματα -ή σε όλα αν είμαστε καλοί στη δουλειά μας- που ο σεναριογράφος έλαβε υπόψη του για να κάνει το σενάριο. Μερικές φορές μπορούμε να κάνουμε, ακολουθώντας τη δομική ανάλυση, συνεκδοχές που ο σεναριογράφος μπορεί να μην είχε σκεφτεί. Στη συνέχεια της εργασίας μας θα ασχοληθούμε με τη σημειολογική ανάλυση, ακολουθώντας το παράδειγμά μας.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Οι λέξεις που είναι όροι σημειολογία, σημειωτικής, σημασιολογίας, ψυχολογίας ή ψυχανάλυσης θα γράφονται με πλάγια γράμματα για να δηλώσουν ότι είναι τέτοιοι και έχουν διαφορετικό νόημα από αυτό που έχει η ίδια λέξη στην καθομιλουμένη γλώσσα. Οι όροι αυτοί θα εξηγούνται στο γλωσσάρι που ακολουθεί.

ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΤΑ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

• Θεωρία κινηματογράφου