20ο ΦΕΣΤΙΒΑΛ ΝΤΟΚΙΜΑΝΤΕΡ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ-ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Μαρ 03, 2018 Κινηματογράφος 0

κοιτάζοντας για λίγο πίσω και ζώντας στο παρόν

του Γιάννη Φραγκούλη

Έχοντας παρακολουθήσει αυτό το Φεστιβάλ από την πρώτη του διοργάνωση ανελλιπώς, αλλά και ασχολούμενος κριτικά και θεωρητικά με το ντοκιμαντέρ -έχοντας σκηνοθετήσει και κάποιες ταινίες ντοκιμαντέρ- μπορώ να κάνω ένα σύντομο απολογισμό αυτού του Φεστιβάλ, των 19 χρόνων λειτουργίας του, όσο πιο αντικειμενικά γίνεται, αλλά και προσπαθώντας να μην κοροϊδέψω κανένα, ιδίως τον εαυτό μου, λέγοντας ψέματα και ανακρίβειες. Αυτό το κείμενο ας διαβασθεί ως εισαγωγικό για την 20^η διοργάνωση αυτού του Φεστιβάλ, ενώ μιλά για τη διαχρονία του, για τις 19 χρονιές παρουσίας του στο διεθνή κινηματογραφικό χώρο.

Τη χρονιά που δημιουργήθηκε αυτό το Φεστιβάλ είχε παρατηρηθεί μια ασυμφωνία του διευθυντή του Φεστιβάλ, Μιχάλη Δημόπουλου, με τον υπεύθυνο των  Ανοιχτών Οριζόντων, του Δημήτρη Εϊπίδη. Κάποιοι νόμιζαν ότι η δημιουργία ενός άλλου Φεστιβάλ, υπό τη διεύθυνση του Δημήτρη Εϊπίδη θα ήταν κάτι που δε θα έφερνε την οριστική ρήξη των δύο αντρών και ένα βαθύ ρήγμα στο Φεστιβάλ. Λίγοι είχαν καταλάβει τι ήταν ακριβώς ο Εϊπίδης. Όσοι ξέραμε την ενασχόληση του, γνωρίζαμε ότι ήξερε πολύ καλά όχι μόνο το μυθοπλαστικό κινηματογράφο, αλλά και το ντοκιμαντέρ, ως μέρος της κινηματογραφικής παραγωγής.

Το καθεστώς του Φεστιβάλ ήταν ακαθόριστο, τότε. Ήταν υπό τη διεύθυνση του Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης ή θα ήταν ανεξάρτητο; Θα υπήρχε αυτή η κόντρα ή θα ήταν μία νέα αρχή; Από την πρώτη κιόλας διοργάνωση καταλάβαμε ότι έχουμε να κάνουμε με ένα δημιούργημα του Εϊπίδη, άρα όχι μόνο θα βλέπαμε ταινίες, θα μαθαίναμε αυτά που δεν ξέραμε για το ντοκιμαντέρ, θα ερχόμαστε σε επαφή με τις ιδιαίτερες και τις νέες τάσεις του ντοκιμαντέρ, έτσι όπως εγγράφονται παγκοσμίως. Οι συζητήσεις μας με το μακαρίτη Ανδρέα Παγουλάτο -ο οποίος ήταν βαθιά γνώστης του ντοκιμαντέρ, σα θεωρία και σαν ιστορία- μας έφερναν πιο κοντά στην άποψη ότι αυτό το Φεστιβάλ είναι κάτι σημαντικό και, σε κάθε περίπτωση, δεν έχει να κάνει με το υπάρχον, τότε, Διεθνές Φεστιβάλ Καλαμάτας, υπό τη διεύθυνση του Σκούρα. Ήταν κάτι που άξιζε και έπρεπε να το παρακολουθήσουμε με μεγάλη προσοχή.

Μία πρώτη παρατήρηση είναι ότι σε αυτό το Φεστιβάλ είχαν μπερδευτεί κάποια διαφορετικά είδη του ντοκιμαντέρ, πιο συγκεκριμένα το τηλεοπτικό και το κινηματογραφικό. Στο ίδιο τσουβάλι ήταν οι τηλεοπτικές και οι κινηματογραφικές παραγωγές. Η δικαιολογία ήταν ότι δεν υπήρχε και δεν υπάρχει ένα τηλεοπτικό φεστιβάλ στην Ελλάδα, όπως υπάρχει, για παράδειγμα, στη Γαλλία στις Κάνες, εντελώς διαφορετικό με το πολύ γνωστό κινηματογραφικό φεστιβάλ στην ίδια πόλη. Άρα, έπρεπε να δειχθούν και αυτές οι δουλειές και τότε «χώραγαν» στο Φεστιβάλ. Δε θα έπρεπε όμως να ήταν σε μία ξεχωριστή κατηγορία του Φεστιβάλ; Ο θεατής μπερδεύεται όταν βλέπει ένα ντοκιμαντέρ, με τηλεοπτική γραφή, με ένα άλλο, με κινηματογραφική, ενώ το πρόγραμμα αναφέρει ότι πρόκειται και στη μία και στην άλλη περίπτωση για το ίδιο είδος κινηματογράφου. Η σύγκριση με το τις διεθνείς παραγωγές είναι μοιραία. Δυστυχώς αυτός ο διαχωρισμός δεν έχει γίνει ακόμα. Έτσι όμως θα ήταν πιο εύκολο να αποτιμήσουμε τις ελληνικές παραγωγές, τις κινηματογραφικές και τις τηλεοπτικές και να βρούμε τις μεταξύ τους διαφορές, οι οποίες είναι πολλές.

Μία δεύτερη παρατήρηση. Πολύ σύντομα εκφράσθηκε από το Φεστιβάλ ότι το μυθοπλαστικό στοιχείο, όταν υπάρχει στο ντοκιμαντέρ, μπερδεύει το θεατή. Η επιμονή μας, σε συζητήσεις με το Δημήτρη Εϊπίδη, ότι αυτό το θέμα έχει λυθεί από το 1960 και μετά, ειδικά με τις παραγωγές του Robert Flaherty, του Jean Rouch και άλλων, δεν απέδωσαν. Αυτό το υποείδος στο κινηματογραφικό ντοκιμαντέρ που ονομάστηκε δημιουργικό ντοκιμαντέρ ενώ το Φεστιβάλ δεν το προωθούσε, είδα ότι υπήρχε σε μία ειδική κατηγορία σε αυτό και, στο πρόγραμμά του, υπήρχαν διάσπαρτα τέτοιες ταινίες χωρίς να ξεχωρίζονται ως δημιουργικά ή μη ντοκιμαντέρ.

Τρίτη παρατήρηση. Είδαμε όλα αυτά τα χρόνια ταινίες για τις οποίες είχαμε διαβάσει, τις συνδυάσαμε με αυτές που βλέπαμε στο Φεστιβάλ Κινηματογράφος και Πραγματικότητα, στο Γαλλικό Ινστιτούτο, στην Αθήνα, υπό τη διεύθυνση του Ανδρέα Παγουλάτου, μπορούσαμε πλέον να έχουμε μία πιο ολοκληρωμένη άποψη για αυτό το τμήμα του κινηματογράφου που ονομάζουμε ντοκιμαντέρ. Αυτό διατηρήθηκε όλα αυτά τα χρόνια και, νομίζω, καθιέρωσε αυτό το Φεστιβάλ ως το πιο σημαντικό στην Ελλάδα, στην κατηγορία του ντοκιμαντέρ και ισάξιο με τη διοργάνωση του Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης.

Μετά από αυτές τις παρατηρήσεις μπορούμε να κάνουμε μία αποτίμηση. Μπορούμε να δούμε τι το καινούργιο έφερε αυτό το Φεστιβάλ τόσο στον εγχώριο κινηματογραφικό χώρο όσο και στον παγκόσμιο, αφού οι ταινίες που βλέπουμε είναι από την παγκόσμια κινηματογραφική παραγωγή και απευθύνονται σε αυτή και, κατ’επέκταση στο διεθνές κινηματογραφικό κοινό. Μπορούμε να διακρίνουμε τα στοιχεία της δομής αυτού του Φεστιβάλ.

Το πρώτο που μπορούμε να πούμε είναι ότι σε αυτό το Φεστιβάλ συνυπάρχει το παλιό και το καινούργιο, έτσι ώστε, μέσα από αυτή τη συνύπαρξη να βγει κάτι το καινούργιο, μία νέα άποψη για τον κινηματογράφο, γενικότερα, και για το κινηματογραφικό ντοκιμαντέρ, ειδικότερα, αφού, μοιραία, κάνουμε τη σύγκριση του ντοκιμαντέρ με την ταινία μυθοπλασίας, στον κινηματογραφικό χώρο. Μπορούμε πλέον, μετά από τόσες ταινίες που έχουμε δει, να διακρίνουμε τα μυθοπλαστικά στοιχεία σε ένα ντοκιμαντέρ, αλλά και τα ντοκουμέντα, τον ντοκιμαντερίστικο τρόπο κινηματογράφησης, στις ταινίες μυθοπλασίας. Τελικά, μπορούμε να δούμε τη λεπτή γραμμή που ξεχωρίζει τα δύο είδη, η οποία πολλές φορές διαλύεται και δεν μπορούμε παρά να μιλάμε για κινηματογράφο, ο διαχωρισμός που κάνουμε είναι για λόγους ταξινόμησης και καλύτερης μελέτης της δομής του κινηματογράφου.

Έχουμε δει και θα δούμε ταινίες ντοκιμαντέρ που μας εκπλήσσουν. Μας ταξιδεύουν σε άγνωστους κόσμους, με οδηγό το σκηνοθέτη και σεναριογράφο τους, μας βάζουν μέσα σε έναν εξωτικό κόσμο, όπου αυτός δεν είναι μία μακρινή, παράξενη και «εξωτική» χώρα, αλλά μπορεί να είναι αυτό το κομμάτι της πραγματικότητας που υπάρχει δίπλα μας και εμείς δεν το είχαμε παρατηρήσει. Έτσι, με βοηθό την ταινία, διαμορφώνουμε την «πραγματικότητα» μας, δηλαδή την προσωπική μας άποψη, την έκφανση της πραγματικότητας που εμείς έχουμε δημιουργήσει έχοντας ως αφετηρία αυτές τις ταινίες που έχουμε δει.

Αυτό σημαίνει ότι διαμορφώνουμε μία άλλη ηθική. Βλέπουμε τον άνθρωπο πλέον με διαφορετικό μάτι, διακρίνουμε την ουσία του, τον πυρήνα της ψυχής του, τουλάχιστον ένα μέρος αυτής, κάτι που πιο πριν ήταν άγνωστο για εμάς, ένας ξένος τόπος. Αυτό το μέρος του ανθρώπινου ψυχικού κόσμου και το ντοκουμέντο που έχουμε δει διαμορφώνει τη δική μας «πραγματικότητα», αυτή την «πραγματικότητα» που πιστεύουμε ότι είναι η «αλήθεια», είναι αυτό που θα λέγαμε εξωτικό τοπίο. Οι ταινίες και το Φεστιβάλ μας έχουν βοηθήσει πολύ να βρούμε αυτό τον τόπο μας, αυτή τη δίοδο που ξεκινά από τον ψυχικό μας κόσμο και ανακαλύπτει νέα τοπία της «πραγματικότητας», διαμορφώνοντας, σε δεύτερη φάση, τον ψυχικό μας κόσμο, μέσα από τη διάδραση της ταινίας. Άρα, με αυτό τον τρόπο, το Φεστιβάλ είναι ένας ζωντανός οργανισμός και όχι ένα μουσειακό είδος.

Τα τελευταία χρόνια, μετά την παραίτηση του Δημήτρη Εϊπίδη, δηλαδή μετά τα πολύ τραγικά για όλους μας περιστατικά ολοκληρωτισμού από τον πρώην διευθυντή του, τον οποίον τον θεωρούμε ακόμα ως δάσκαλό μας, το Φεστιβάλ άνοιξε ένα μεγάλο παράθυρο. Πρόκειται για το δρόμο που οδηγεί στο πεδίο όπου ο κινηματογράφος συνυπάρχει με τις άλλες τέχνες. Εκεί ολοκληρώνεται η κινηματογραφική αφήγηση, αποκτά το υψηλότερο νόημά της, είναι μία προσομοίωση της ζωής. Ας δούμε, σε αυτή και στις επόμενες διοργανώσεις, πως θα εξελιχθεί και πως θα ολοκληρωθεί αυτή η διαδρομή.

Δε μένει παρά να ευχηθούμε καλή εργασία σε αυτούς που εργάζονται για το Φεστιβάλ, στο διευθυντή του, Ορέστη Ανδρεαδάκη, και στο επιτελείο του, ας ελπίσουμε κάποια στιγμή να ενταχθούν τα τηλεοπτικά ντοκιμαντέρ σε μία ειδική κατηγορία, έτσι ώστε να αποφευχθεί η σύγχυση μεταξύ του τηλεοπτικού και του κινηματογραφικού. Καλή σας θέαση!

ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΤΗΝ ΕΙΣΑΓΩΓΗ

• Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης