ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΤΗΝ ΠΑΤΡΙΔΑ

Μαρ 26, 2025 Κινηματογράφος 0

ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΤΑΙΝΙΩΝ

Η ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ ΤΗΣ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑΣ

Επιστροφή στην πατρίδα: γράφει ο Γιάννης Φραγκούλης

Ο Τίτους Μίλεχ γεννήθηκε το 1947 στο Τίμπιγκεν. Σε νεαρή ηλικία εγκατέλειψε την πατρίδα του και εγκαταστάθηκε στη Γαλλία, πήρε τη γαλλική υπηκοότητα, σταμάτησε να μιλά γερμανικά και έκανε το παν για να απεκδυθεί τη γερμανικότητα, την οποία κουβαλούσε ως βαρίδιο στη συνείδησή του. Τα εγκλήματα του ναζισμού και το ναζιστικό παρελθόν της οικογένειάς του ήταν κάτι που το βάραινε και αποφάσισε να απομακρυνθεί από οτιδήποτε του το θύμιζε.

Μπορεί τα μέλη της οικογένειάς του να μην υπήρξαν μέλη του ναζιστικού κόμματος αλλά στήριξαν τους ναζί και πίστεψαν στο «όραμα» τους για μια μεγάλη Γερμανία. Έχοντας ζήσει επί 30 χρόνια στη Γαλλία, το 2000 και το 2001 αποφάσισε να ταξιδέψει στη Γερμανία θέλοντας να αντικρύσει πιο καθαρά το παρελθόν. Ήθελε να δει από που προέρχεται, «τη χώρα της παιδικής του ηλικίας που τη χαρακτήριζαν πιο πολύ η θλίψη και η σύγχυση παρά η χαρά».

Επιστροφή στην πατρίδα Το θέμα

Η ταινία μας συστήνει τον Τίτους Μίλεχ, Γερμανό ψυχίατρο και ψυχαναλυτή. Του δίνει το λόγο για να εξηγήσει γιατί έφυγε από την Γερμανία και έσβησε ότι γερμανικό υπήρχε στην συνείδησή του. Παρακολουθούμε τον Γερμανό επιστήμονα στην προσπάθειά του να κατανοήσει τι είναι για αυτόν η Γερμανία. Μετά από πολλά χρόνια έχει την ικανότητα να δει αυτά τα θέματα πιο αντικειμενικά για να δώσει κάποιες απαντήσεις. Από την αρχή της ταινίας τίθεται το ερώτημα: είναι δυνατό να γίνει αυτή η αναζήτηση, η πορεία προς τον πυρήνα του τραύματος;

Ένα σημαντικό σημείο της ταινίας είναι η μητέρα του. Αναφέρεται ότι τον τιμωρούσε με βίαιο τρόπο, τον χτυπούσε, θυμίζοντάς του, αργότερα, τον τρόπο επιβολής των ναζιστών με την σωματική βία. Έχουμε λοιπόν εδώ ένα παιδικό τραύμα. Είναι αξιοσημείωτο ότι δεν μιλά για τον πατέρα. Προφανώς ο πατέρας του δεν είχε ασχοληθεί με τα θέμα «συμμόρφωσης» του παιδιού. Άρα το μικρό παιδί ήταν δύσκολο να βρει έναν άνθρωπο να του εξηγήσει νηφάλια. Είναι ακόμα προφανές ότι το οιδιπόδειό του ήταν μη εκπληρωμένο.

Επιστροφή στην πατρίδα: Η διαδικασία επούλωσης

Αργότερα, όταν έμαθε για τον ναζισμό γύρισε την πλάτη στην πατρίδα του. Ουσιαστικά έβγαλε από πάνω του την σκληρή συμπεριφορά της μητέρας του. Για αυτόν η γερμανικότητα είχε συνδεθεί με την μητέρα. Αυτό ήταν μια προσπάθεια να απαλύνει το παιδικό τραύμα. Ξέρουμε πολύ καλά ότι αυτό είναι αδύνατον να γίνει με μια τέτοια κίνηση παρά μόνο με βαθιά ψυχανάλυση που φτάνει στον πυρήνα του θέματος, θα βρει τον χαμένο φαλλό και θα απαντά στο ερώτημα -τι είναι αυτό;-, θέματα που είναι θεμελιώδη στην φροϋδική και μεταφροϋδική ψυχαναλυτική θεωρία.

Ο Τίτους Μίλεχ πάει στην Γαλλία. Παντρεύεται, για δεύτερη φορά, μια Εβραία. Κάνει μαζί της ένα παιδί. Είναι μια ακόμη προσπάθεια να πλησιάσει την τραυματική περιοχή του ψυχισμού του και να απαλύνει το τραύμα. Πιο μπροστά έχει κάνει μια μικρή περιπλάνηση σε διάφορες χώρες, ανάμεσα τους και στην Ελλάδα. Είναι φανερό ότι χρησιμοποιεί την βιωματική περιπλάνηση για να μπει μέσα στην τραυματική περιοχή του ψυχισμού του. Μετά από πολλά χρόνια έχει εγκατασταθεί μόνιμα στην Ελλάδα. Μπορούμε να δούμε ότι αυτή η περιπλάνησή του εστιάζει σε χώρες που έχουν πληγεί από τον ναζισμό και, πιθανόν, σε πρόσωπα που έχουν σχέση με την ναζιστική θηριωδία. Προσπαθεί να δει μέσα από τον καθρέπτη το τραύμα του, αλλά αυτό είναι αδύνατον, όπως αναφέρει ο Ζακ Λακάν.

Επιστροφή στην πατρίδα: Η πορεία προς το τραύμα

Ο χρόνος για να μπει μέσα στο τραύμα έχει έρθει. Πρέπει να πάει στον τόπο που γεννήθηκε. Να βρει τα μέρη και τους ανθρώπους που θα τον βοηθήσουν να κάνει την ανάλυσή του. Να επιστρέψει στην Γερμανία και να φτιάξει, βοηθούμενος από αυτή την εμπειρία, την δική του Γερμανία. Ο φακός τον παρακολουθεί όπως θα έκανε ένας παρατηρητής. Καταγράφει τον λόγο και τις συμπεριφορές του. Μπαίνει όλο και πιο βαθιά μέσα σε αυτό το corpus των ασυνείδητων πράξεων που, όλο και περισσότερο γίνονται συνειδητές, όσο ο φιλμικός χρόνος εξελίσσεται.

Η ταινία χρησιμοποιεί τα κινηματογραφικά εργαλεία για να εστιάσει στο αντικείμενο της μελέτης της, τον Τίτους Μίλεχ. Η κάμερα άλλοτε τον βλέπει από μακριά και όταν η συμπεριφορά του σημαίνει, τότε εστιάζει σε αυτόν με μεσαία ή κοντινά πλάνα. Ο θεατής ταυτίζεται με τον κινηματογραφικό φακό, τα υποκειμενικά πλάνα μας ωθούν να παρατηρήσουμε αυτόν τον άνθρωπο και να τον μελετήσουμε. Επειδή αυτό είναι δύσκολο σε μία θέαση, ο θεατής ωθείται να συλλέξει όλα τα στοιχεία, να τα αποθηκεύσει στο ασυνείδητό του και, αργότερα, μετά την θέαση, να φτιάξει την δική του ιστορία για αυτόν τον Γερμανό που έχει απαρνηθεί την πατρίδα του.

Επιστροφή στην πατρίδα: Ο θεατής

Όσο το φιλμικό κείμενο εξελίσσεται τόσο βλέπουμε ότι το αντικείμενο της μελέτης μετατοπίζεται. Η χωρική αυτή μετατόπιση μας οδηγεί στο τεράστιο πεδίο που είναι η Γερμανία, η γερμανικότητα, ο ναζισμός, η απολυταρχία, η βία. Είναι δυνατόν να αντικαταστήσουμε το «Γερμανία» και «γερμανικότητα» και να βάλουμε στη θέση τους μια άλλη χώρα και μια άλλη εθνικότητα, ακόμα και την δική μας. Τότε καταλαβαίνουμε ότι το πεδίο μελέτης της ταινίας δεν είναι ο Τίτους Μίλεχ και το τραύμα του, αλλά ο κάθε άνθρωπος που αντιμετωπίζει τέτοιο πρόβλημα.

Σύμφωνα με τον Βίλχελμ Ράιχ, για να πολεμήσουμε τον φασισμό θα πρέπει να βγάλουμε τον φασίστα από μέσα μας. Μια έντονη επιθετικότητα σε ένα φασίστα ή φιλοφασίστα έχει στοιχεία φασισμού. Ο λόγος, η εξήγηση, η έρευνα θα μας βοηθήσει να δούμε τον πυρήνα του θέματος και να πολεμήσουμε τον θεωρητικό πυρήνα του φασισμού. Σε αυτό το θέμα αυτή η ταινία μας βοηθά πολύ. Ο θεατής συγκινείται συχνά γιατί βλέπει και το δικό του τραύμα μέσα στην συλλογική τραυματική κατάσταση. Αυτό όμως δεν είναι κάτι που η ταινία το επιδιώκει. Είναι κάτι που βγαίνει αυθόρμητα.

Επιστροφή στην πατρίδα: Το μοντάζ

Η δόμηση της ταινίας έχει γίνει στο μοντάζ. Με αυτό έχει δημιουργηθεί ο ρυθμός που δομεί τα στοιχεία, τα παραθέτει και τα συνδυάζει έτσι ώστε να φανεί αυτό που γεννιέται από αυτές τις μικροδομές. Το ιδεολογικό μοντάζ, κατά Αϊζενστάιν, εδώ βρίσκει την απόλυτη εφαρμογή του. Δεν ξέρουμε αν ο Τίτους Μίλεχ έχει φτάσει στον πυρήνα του τραύματός του. Αυτό, πλέον, που μας ενδιαφέρει είναι ότι εμείς μπορούμε να ξεκινήσουμε μια ανάλογη πορεία παίρνοντας ώθηση από το φιλμικό κείμενο αυτής της ταινίας. Και αυτό είναι η ουσία του κινηματογράφου. Η ταινία βραβεύτηκε στο 27ο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης από την Πανελλήνια Ένωση Κριτικών Κινηματογράφου (ΠΕΚΚ).