ΓΙΑΝ ΣΒΑΝΚΜΑΓΙΕΡ

Νοέ 22, 2022 Κινηματογράφος 0

ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΙΣΤΕΣ

Ο ΤΣΕΧΟΣ ΣΟΥΡΕΑΛΙΣΤΗΣ ΣΒΑΝΚΜΑΓΙΕΡ

Γιάν Σβανκμάγιερ: γράφει ο Θεόδωρος Σούμας

Υπήρξαν ορισμένοι σκηνοθέτες από τις ευρωπαϊκές χώρες του πρώην υπαρκτού σοσιαλισμού που ασχολήθηκαν στο έργο τους με τον έρωτα, το σουρεαλισμό και την ηθική: Ο Μακαβέγιεφ, ο Μπορόβτζικ, ο Κουστουρίτσα, ο Σβανκμάγιερ κ.ά.

ΓΙΑΝ ΣΒΑΝΚΜΑΓΙΕΡ: ΟΙ ΣΧΕΣΕΙΣ ΜΕ ΤΙΣ ΑΛΛΕΣ ΤΕΧΝΕΣ

Ο Γιαν Σβανκμάγιερ κρύβει μεγάλη και πρωτότυπη σουρεαλιστική δύναμη στις μικρού μήκους ταινίες του. Για παράδειγμα: Τα κοινά χαρακτηριστικά των αναρχικών και δαιμονικών φιλμ του Τσέχου, σουρεαλιστή σκηνοθέτη Σβανκμάγιερ είναι: Η ελευθεριάζουσα ατμόσφαιρα ερωτισμού, η γενικευμένη διαστροφικότητα, ο σουρεαλισμός. Οι αναφορές σε κλασικούς ελευθεριάζοντες καλλιτέχνες και διανοητές, Σαντ, Μαζόχ. Η διάθεση για μαύρο χιούμορ. Τέλος, η δημιουργική και ανατρεπτική χρήση των τεχνικών του καρτούν και των κινούμενων κουκλών, στον κινηματογράφο με ηθοποιούς. Ο Τσέχος, πειραματικός σκηνοθέτης, Σβανκμάγιερ, δουλεύει ταυτόχρονα με μυθοπλασία. Με σουρεαλιστική λογική και κινούμενα ανθρωπάκια από πηλό και λοιπές, κατά κάποιο τρόπο, τεχνικές και καταστάσεις των καρτούνς…

Στα τρελά ψαξίματα των προσώπων του «Οι συνομώτες της ηδονής» («Conspirators of pleasure», 1996) διακρίνουμε μεγάλη ένταση σαδομαζοχιστικού ερωτισμού. Η προσέγγιση και η οπτική είναι καθαρά φετιχιστική. Ο σουρεαλισμός των τρελών ερωτικών καταστάσεων και των οπτικών ευρημάτων, ορισμένες φορές υπηρετείται από τις τεχνικές του κινηματογραφικού «κουκλοθέατρου». Ξετυλίγεται φιλμαρισμένο καρέ-καρέ.

“Γιάν Σβανκμάγιερ: ο καθένας υλοποιεί

και σκηνοθετεί διαφορετικές φετιχιστικές,

σαδομαζοχιστικές διαστροφές.”

Ο σαδομαζοχισμός των δύο σαδομαζοχιστών ηρώων που συναποτελούν ένα ζευγάρι που επιδίδεται σε μαγείες βουντού, μορφοποιείται σε στυλ καρτούν. Μέσω των κινουμένων κουκλών, στις οποίες ο καθένας τους εκτονώνει τις βίαιες διαθέσεις του έναντι του άλλου. Άλλες φορές, ο σουρεαλισμός παραπέμπει σε μορφές πτηνών που προέρχονται από το εικαστικό ρεπερτόριο του Μαρξ Έρνστ. Στα παραπάνω χαρακτηριστικά πρέπει να προσθέσουμε την πλήρη απουσία λόγου, αν και η ηχητική μπάντα είναι ιδιαίτερα πλούσια.

ΓΙΑΝ ΣΒΑΝΚΜΑΓΙΕΡ: ΤΟ ΣΥΜΒΟΛΙΚΟ ΣΥΜΠΑΝ

Ιδού ποια είναι η πορεία των προσώπων της ταινίας και των αναζητήσεων που επιτελούν οι σεξουαλικοί πόθοι τους: Ο καθένας υλοποιεί και σκηνοθετεί διαφορετικές φετιχιστικές, σαδομαζοχιστικές διαστροφές. Με τη δική της ιδιαιτερότητα η καθεμία. Όμως συμμετέχουν όλες στο ίδιο μυθικό, ιερατικό, συμβολικό σύμπαν.

Κεντρικά πρόσωπα είναι δύο γείτονες στην ίδια πολυκατοικία: Ένας φετιχιστής, καραφλός σαραντάρης και μια ώριμη, ευτραφής κυρία, προφανώς σαδίστρια: Οι δυο γείτονες μετατρέπουν ο ένας τον άλλο σε δέκτη κι αντικείμενο της φαντασιωσικής, σαδιστικής επιθυμίας τους. Η πραγμάτωση της ανταλλαγής αυτού του διεστραμμένου πόθου περνά μέσα από τη φαντασίωση του καθενός. Τη φαντασιωσική και καλοσκηνοθετημένη πραγματοποίησή του και όχι την κυριολεκτική πραγμάτωση. Και οι δυο συμμετέχουν σε μια κοινή σκηνοθεσία του σαδιστικού πόθου, Σε ένα παραπλήσιο τελετουργικό, που παραπέμπει στο βουντού, και μετατρέπει σε αντικείμενο της ασκούμενης βίας το ομοίωμα του άλλου.

“Γιάν Σβανκμάγιερ: το κεφάλι αυτό

θυμίζει τα κεφάλια πτηνών

που ζωγράφιζε ο Μαξ Έρνστ.”

Η άσκηση της βίας πάνω στο ομοίωμα του άλλου, γίνεται κοινή συναινέσει και κατόπιν προσυνεννόησης. Έτσι ώστε τα δυο σαδιστικά τελετουργικά να πραγματοποιούνται την ίδια ώρα σε διαφορετικούς «λατρευτικούς» χώρους. Η κινηματογραφική ιδιαιτερότητα αυτής της σκηνοθεσίας συνίσταται στο ότι, ο Σβανκμάγιερ κινηματογραφεί την άσκηση της βίας στις δυο κούκλες με την τεχνική του γυρίσματος καρέ-καρέ (stop animation). Για να τονίσει το φαντασιωσικό χαρακτήρα της διαστροφικής δραστηριότητας των δυο ηρώων του.

Γενικά, τις κινεί και τις εμψυχώνει με ένα τρόπο ο οποίος υπογραμμίζει τον φτιαχτό, τον πεποιημένο χαρακτήρα αυτών των πράξεων. Εικονοποιούνται ξεφεύγοντας πλήρως από το νατουραλισμό. Απογειώνονται προς την ποίηση του πιο ευφάνταστου φιλμ κινουμένων σχεδίων.

ΓΙΑΝ ΣΒΑΝΚΜΑΓΙΕΡ: Η ΤΕΛΕΤΗ

Ο καραφλός σαραντάρης παίρνει τα πούπουλα και το αίμα ενός κόκορα που σφάζει για τις ανάγκες του τελετουργικού η αδίστακτη, μεσήλικας γειτόνισσά του. Κατασκευάζει μ’αυτά ένα μεγάλο κεφάλι κόκορα από πηλό και φτερά, που το φοράει πριν ξεκινήσει τα μαγικά τελετουργικά του.

“Γιάν Σβανκμάγιερ: σκηνοθετούν

τη δημιουργία της διέγερσης και ικανοποίησης.”

Το κεφάλι αυτό θυμίζει τα κεφάλια πτηνών που ζωγράφιζε ο Μαξ Έρνστ. Παραπέμπει στην περίπτωση του ζωομιμικού σαδομαζοχισμού. Φορώντας το κεφάλι του κόκορα και τρώγοντάς τον μαγειρεμένο επί τόπου, ο άντρας αποκτά ένα μέρος από τη σεξουαλική δύναμη του αρσενικού πτηνού. Φαντάζεται ότι πετάει -σα να βρίσκεται σε στύση κατά τη διάρκεια της ονειρικής φαντασίωσής του-. Επιδίδεται κατόπιν σε λογιών λογιών βιαιοπραγίες κατά του μισητού ομοιώματος της μεσήλικος γειτόνισσας. Την ίδια στιγμή, αυτή, μέσα στο σατανιστικό λατρευτικό άντρο της, μαστιγώνει αλύπητα το ομοίωμα του γείτονα, το οποίο έφτιαξε η ίδια.

Στην ταινία συναντάμε, επίσης, τον μαζοχιστή, φετιχιστή αστυνόμο. Κατασκευάζει διάφορες βούρτσες και ξύστρες, με τις οποίες χαϊδεύει και ξύνει ηδονικά το κορμί του. Όλα τα πρόσωπα κατασκευάζουν μόνα τους τα εργαλεία που τα ερεθίζουν και τους προκαλούν απόλαυση. Σκηνοθετούν τη δημιουργία της διέγερσης και ικανοποίησης. Το σκηνικό και τελετουργικό της σεξουαλικής πράξης. Τα τελετουργικά επικοινωνούν έμμεσα μεταξύ τους. Η εκτέλεση των οργιαστικών τελετών εκτυλίσσεται και κορυφώνεται, αφηγηματικά, σε παράληλη δράση. Οι ροές των ερωτικών πόθων διατρέχουν την πόλη, τέμνονται και κάνουν τα πρόσωπα να πηγαινοέρχονται από δω κι από κει. Αλαφιασμένα και ξαναμμένα.

Ο Σβανκμάγιερ ονομάζει αυτά τα όργανα ηδονής, μηχανές αυνανισμού. Τα θεωρεί χρήσιμα στην εκτόνωση και ικανοποίηση των μοναχικών, χωρίς κοινωνικότητα και ερωτικές σχέσεις, ανθρώπων της μοντέρνας, ψυχρής κι απάνθρωπης μεγαλούπολης. Αποξενώνει τα άτομα και δυσχεραίνει τις μεταξύ τους επαφές.

ΓΙΑΝ ΣΒΑΝΚΜΑΓΙΕΡ: ΤΟ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΟ ΕΡΓΟ

Αξίζει, επίσης, να αναφέρουμε τη διάσταση καλλιτεχικού έργου που αποκτούν αυτά τα όργανα ηδονής, μέσα απ’την κατασκευή κι επεξεργασία τους. Θυμίζοντας κυρίως γλυπτά ή εγκαταστάσεις ή χάπενινγκ. Βλέπε το πολύπλοκο μηχάνημα του ψιλικατζή που συνδυάζει τα χέρια που τον χαϊδεύουν, την τηλεόραση, το χειρισμό του ζουμ. Η προετοιμασία των οργίων έναι περίπλοκη και μακρά. Οι σαδομαζοχιστικές τελετές έχουν φαντασμαγορική, καλλιτεχνική διάσταση. Οι διαστροφικοί ήρωες του Τσέχου σκηνοθέτη έχουν την ιδεοληψία και τα μεγαλεπήβολα σχέδια των ναϊφ καλλιτεχνών.

“Γιάν Σβανκμάγιερ: η σημασία και η βαρύτητα

της ελευθεριάζουσας διδασκαλίας”

Στην «Τρέλα» («Lunacy», 2005) παρακολουθούμε ένα γκροτέσκο αφήγημα μαύρου χιούμορ και σαρκασμού. Τοποθετείται κάπου μεταξύ παραμυθιού, περιηγητικού περιπετειώδους μυθιστορήματος, μπουνιουελικού φιλμ, μυθιστορήματος μύησης, ιδεολογικοφιλοσοφικής διδασκαλίας και, τέλος, ψυχοδράματος της αντιψυχιατρικής.

Το πρώτο που διαπιστώνει κανείς είναι η σημασία και η βαρύτητα της ελευθεριάζουσας διδασκαλίας. Εμπνέεται από τον μαρκήσιο Ντε Σαντ. Ο ένας από τους δύο ήρωες της ταινίας, ο μαρκήσιος, θυμίζει τον ίδιο τον Σαντ. Κηρύσσει με λόγια και με έργα τη λαγνεία και τη σεξουαλική αποχαλίνωση. Ο Σβανκμάγιερ τάσσεται, όπως κι ο μέντορας του μαρκήσιος Ντε Σαντ, υπέρ της ελευθερίας στο πεδίο της ηθικής. Υπέρ της αναζήτησης της ηδονής χωρίς ταμπού και προκαταλήψεις. Υπέρ της φαντασίας και της εξέγερσης ενάντια στους ηθικούς κανόνες.

ΓΙΑΝ ΣΒΑΝΚΜΑΓΙΕΡ: ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΠΡΑΓΜΑΤΕΙΑ

Οι τελετές που φτιάχνουν ο Σβανκμάγιερ και ο ήρωάς του αμοραλίστας Μαρκήσιος, έχουν έντονο αντιχριστιανικό και αντιθρησκευτικό χαρακτήρα. Χαρακτηρίζουν τον Θεό χίμαιρα που γεννήθηκε στο μυαλό του ανθρώπου λόγω της αδυναμίας του, της ελπίδας και του φόβου του απέναντι στις ανεξέλεγκτες δυνάμεις που τον καταδυναστεύουν. Καταφέρεται εναντίον του Θεού των χριστιανών, γιατί οδήγησε σε αιματηρούς πολέμους. Γιατί είναι ον απαιτητικό, αρπαχτικό, καταστροφικό, σκληρό και ασυνεπές προς το κύρυγμά του.

“Γιάν Σβανκμάγιερ: τα δυναμικά χαρακτηριστικά

του άναρχου, προσωπικού σύμπαντος

του Τσέχου σκηνοθέτη.”

Μεταδίδει στους πιστούς ενοχές και θλίψη. Ο σαντικός μαρκήσιος της ιστορίας, και μαζί του ο σκηνοθέτης, βλασφημούν τον Χριστό και τη χριστιανική θρησκεία. Κυρίως με τις ακόλαστες, αισθησιακές και βέβηλες ερωτικές τελετές στα πόδια του εσταυρωμένου. Κατηγορούν το χριστιανισμό ότι στο όνομά του χύθηκε αίμα. Ότι βασανίζει ηθικά τους ανθρώπους. Ότι δημιούργησε για να μπορεί κατόπιν να καταστρέψει. Ότι γεννήθηκε χάρη στον ανθρώπινο τρόμο για το άγνωστο.

Ο σουρεαλισμός, η σκωπτικότης κι η ειρωνία, το κωμικό, γκροτέσκο στοιχείο, η βλασφημεία, ο ερωτισμός, η ελευθεριάζουσα ιδεολογία και ηθική, το μαύρο χιούμορ και η παραβίαση των κοινωνικών κανόνων και κωδίκων, αποτελούν τα δυναμικά χαρακτηριστικά του άναρχου, προσωπικού σύμπαντος του Τσέχου σκηνοθέτη.

Οι ταινίες του δημιουργού προβληματίζονται πάνω στις παρεκκλίνουσες ερωτικές δραστηριότητες των ανθρώπων. Την αναζήτηση της ελευθερίας και των «ιδιαίτερων» σαρκικών ηδονών, πάνω στο λογικό και το παράλογο, το καλό και το κακό.

Περισσότερες πληροφορίες για τον Γιαν Σβανκμάγιερ

Διαβάστε τα άρθρα που αφορούν στους κινηματογραφιστές

Δείτε τα βίντεο που έχουμε δημιουργήσει