ΝΕΟΡΕΑΛΙΣΜΟΣ

Οκτ 28, 2023 Κινηματογράφος 0

ΘΕΩΡΙΑ ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΥ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΟ ΝΕΟΡΕΑΛΙΣΜΟ

Νεορεαλισμός: γράφει ο Γιάννης Φραγκούλης

Στην προσπάθειά μας να μελετηθεί ο νεορεαλισμός είναι αναγκαίο να δώσουμε έναν πρώτο ορισμό. Το πρόθεμα «νέο» στο «ρεαλισμός» μας προδιαθέτει ότι μιλάμε για ένα άλλου είδος ρεαλισμού ή για το ρεαλισμό σε ένα διαφορετικό κειμενικό περιβάλλον. Προτιμούμε τη δεύτερη εκδοχή. Ξέρουμε πολύ καλά ότι ρεαλισμός στην τέχνη δεν υπήρξε ποτέ και δεν μπορεί να υπάρξει. Ακολουθώντας τη θεωρία της Julia Kristeva¹ πιστεύουμε ότι ένα κείμενο της τέχνης δεν μπορεί παρά να είναι μια μετάφραση του πραγματικού.

ΝΕΟΡΕΑΛΙΣΜΟΣ: Η ΣΗΜΕΙΟΔΟΤΗΣΗ

Μπαίνουν δύο έννοιες που θα πρέπει να τις εξετάσουμε με μεγάλη προσοχή. Το κείμενο και το πραγματικό. Δύο έννοιες που θα τις βρούμε μπροστά μας συνέχεια σε αυτή τη μελέτη.

Ο όρος «κείμενο» θα πρέπει να διαβαστεί με τη διπλή του έννοια: Ως σύνολο εννοιών, όπως ορίζει η σημασιολογία. Ως σύνολο σημείων και κωδίκων, όπως ορίζει η σημειωτική². Οι δύο όροι συνυπάρχουν και θα πρέπει κανείς να δει με προσοχή ποια είναι η χρήση τους κάθε φορά, αν έχουν διττή ή μονομερή έννοια.

Η πρώτη χρήση, ως σύνολο εννοιών, είναι σχετικά εύκολο να την καταλάβει κάποιος. Οι λέξεις, οι εικόνες και οι κινήσεις παράγουν νόημα. Αυτά τα νοήματα σχηματίζουν ένα κείμενο όταν με κάποιο τρόπο αρθρωθούν.

“Νεορεαλισμός: ένα σημαινόμενο που

αποδίδει μια συγκεκριμένη έννοια.”

Η δεύτερη χρήση είναι πιο περίπλοκη. Το κείμενο, με τη σημειωτική έννοια, αποτελείται από μια σειρά κωδίκων. Ο κάθε κώδικας απαρτίζεται από ένα σημαίνον και ένα σημαινόμενο³. Το σημαίνον είναι απροσδιόριστο και αυθαίρετο μπορεί να εννοιοδοτεί ταυτόχρονα σε πολλά αναφερόμενα. Όταν έρχεται σε επαφή με άλλα σημαίνοντα μικραίνει το εύρος της πιθανής εννοιοδότησής του και φτάνει, στο τέλος της πορείας του, σε ένα σημαινόμενο που αποδίδει μια συγκεκριμένη έννοια.

Για παράδειγμα, το σημαίνον [δέντρο] μπορεί να σημαίνει όλα τα δέντρα που υπάρχουν. Όταν έρθει σε επαφή σε ένα κειμενικό περιβάλλον με άλλα σημαίνοντα, όπως [γλυκό], [σιρόπι], [σκούρο κόκκινο], [κεράσι], τότε φτάνουμε στον προσδιορισμό και στο σημαινόμενο «κερασιά». Τότε καταλαβαίνουμε ότι μιλάμε για μια κερασιά. Θα επανέλθουμε σε αυτές τις έννοιες στην παρούσα μελέτη.

ΝΕΟΡΕΑΛΙΣΜΟΣ: ΤΟ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟ

Η δεύτερη έννοια έχει να κάνει με το πραγματικό. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι πραγματικό είναι αυτό που συμβαίνει ή παράγεται σε μια δεδομένη στιγμή. Όμως η καταγραφή του συμβάντος μπορεί να έχει γίνει από έναν άνθρωπο ή από μια μηχανή καταγραφής. Η δεύτερη καταγράφει ότι έχει γίνει υπό μια γωνία λήψης. Ο άνθρωπος καταλαβαίνει το συμβάν σύμφωνα με τα φίλτρα που έχει, ιδεολογικά, συναισθηματικά, γνωσιολογικά. Κατά συνέπεια, και στις δύο περιπτώσεις δεν έχουμε την πιστή απεικόνιση της πραγματικότητας, αλλά μια παράφρασή της.

Όπως η μηχανή καταγραφής έχει περιορισμένο εύρος κάλυψης, έτσι και ο άνθρωπος περιορίζει το εύρος του πραγματολογικού και το εμπλουτίζει με άλλα στοιχεία. Αυτά έρχονται από το ασυνείδητό του με έναν τρόπο που δεν μπορεί να προσδιοριστεί, σύμφωνα με το Γιουνγκ⁴, παρά μόνο αν γίνει μια ψυχαναλυτική διερεύνηση αυτής της διαδικασίας. Θα το συνοψίζαμε ως εξής: η κατανόηση της πραγματικότητας είναι μια νευρωσική διαδικασία και σαν τέτοια είναι μοναδική για τον κάθε άνθρωπο, σύμφωνα με τη θεωρία του Λακάν⁵.

“Νεορεαλισμός: ο τρόπος που

μπορούμε να δώσουμε μια τιμή

σε αυτή τη μαθηματική εξίσωση.”

Κατά συνέπεια η απόδοση της πραγματικότητας έχει πολλές διαφορετικές εκφάνσεις, όσες είναι οι ψυχικές καταστάσεις ενός ανθρώπου και όσοι άνθρωποι εμπλέκονται σε αυτή τη διαδικασία. Άρα φτάνουμε σε μια άπειρη απόδοση του πραγματικού. Για να το πούμε καλύτερα το κείμενο απλώνεται και γίνεται ένα σύμπαν κειμένων που δημιουργούν ένα χάος. Θα επανέλθουμε σε αυτό το συλλογισμό σε όλο το εύρος αυτής της εργασίας.

ΝΕΟΡΕΑΛΙΣΜΟΣ: ΤΟ ΧΑΟΣ

 Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει ο τρόπος που μπορούμε να δώσουμε μια τιμή σε αυτή τη μαθηματική εξίσωση που θα προσδιόριζε αυτό το χάος. Ο κλάδος της επιστήμης που ασχολείται με τη μαθηματική θεώρηση της αφήγησης, κυρίως η θεωρία του Νόαμ Τσόμσκι, μπορεί να μας βοηθήσει. Η θεωρία των μετασχηματιστικών δομών⁶ μας βοηθά να καταλάβουμε τι γίνεται με άλλο τρόπο από ότι η θεωρία του Φερντινάν ντε Σωσύρ.

Το αντικείμενο της μελέτης μας είναι ο κινηματογράφος, ο νεορεαλισμός. Αυτόν θα πρέπει να το δούμε είτε αποκομμένο από τις άλλες τέχνες είτε σε μια διάδραση με τις άλλες τέχνες, σε μια διακειμενικότητα. Η πρώτη επιλογή είναι ο κλασικός τρόπος ανάγνωσης ενός κινηματογραφικού κειμένου. Ο δεύτερος είναι αυτός που προτείνουν οι σχολές από τον Γιέρζι Γκροτόφσκι και μετά. Καταλήγουμε έτσι στην Παράσταση, στον ενιαίο παραστατικό χώρο⁷.

Στη μελέτη μας για τον νεορεαλισμό στον κινηματογράφο θα πρέπει να λάβουμε υπόψη μας όλες αυτές τις θεωρίες. Με αυτό τον τρόπο μπορούμε να καταλάβουμε καλύτερα πως ένα κινηματογραφικό κείμενο εννοιοδοτεί. Πολύ περισσότερο: Ποιες είναι οι διαφορετικές εκδοχές. Ποια είναι αυτά τα στοιχεία που διαφοροποιούν το ένα κείμενο από το άλλο. Σε τι διαφέρουν οι σχολές του νεορεαλισμού στον κινηματογράφο. Κατόπιν, ποια είναι η συνέχειά του στον ποιητικό ρεαλισμό. Με αυτό τον τρόπο ανοίγει ένα παράθυρο για να δούμε το δρόμο που οδηγεί στον ποιητικό κινηματογράφο. Πως ο άνθρωπος μπορεί να εκλάβει ένα κινηματογραφικό κείμενο, τι προτείνουμε ως τελική απόδοση αυτού του κειμένου. Το πεδίο ανοίγει και γίνεται μεγάλο.

ΝΕΟΡΕΑΛΙΣΜΟΣ: ΟΙ ΤΡΕΙΣ ΤΑΣΕΙΣ

Μπορούμε να διακρίνουμε τρεις κυρίως τάσεις στο νεορεαλισμό⁸. Όλες εγγράφονται στον ιταλικό κινηματογραφικό χώρο στον οποίο αναφέρεται αυτή η σχολή συνολικά.

“Νεορεαλισμός: μπορούμε να

διακρίνουμε την απομάκρυνση

της κινηματογραφικής αφήγησης.”

Μία από αυτές είναι η σχολή του Ρομπέρτο Ροσελίνι. Εδώ έχουμε μια πιστή απεικόνιση της πραγματικότητας. Τα στοιχεία του χαρακτήρα στο κινηματογραφικό κείμενο έχουν αναλυθεί αρκετά και φαίνονται στη σκηνοθετική απόδοση. Εμπλουτίζουν έτσι την απεικόνιση του πραγματικού και αποδίδουν ένα άλλο κείμενο.

Η άλλη σχολή είναι αυτή του Βιτόριο ντε Σικα. Εδώ η απεικόνιση της πραγματικότητας είναι πιο πιστή. Η ανάλυση των χαρακτήρων βρίσκεται πίσω από τη δράση. Η σύνθεση και η απόδοση όλων των χαρακτήρων θα φανεί όταν το κινηματογραφικό κείμενο θα έχει αναπτυχθεί αρκετά. Τότε μπορούμε να διακρίνουμε την απομάκρυνση της κινηματογραφικής αφήγησης από αυτό που έχει συμβεί στην πραγματικότητα.

Η τρίτη σχολή είναι αυτή του Λουκίνο Βισκόντι^{9, 10}. Έχουμε φυσικά την καταγραφή του πραγματικού. Μαζί με αυτή συνυπάρχουν και άλλα στοιχεία. Η ανάλυση των χαρακτήρων και η απροσδιοριστία στη σύνθεση ενός χαρακτήρα. Το πραγματικό υπάρχει, δοκιμάζεται από την επαφή ενός ποιητικού στοιχείου, φτάνουμε, τελικά, σε μια παραλλαγή του νεορεαλισμού, στον ποιητικό ρεαλισμό. Ο άνθρωπος που έκανε την πρώτη νεορεαλιστική ταινία μας οδηγεί στον ποιητικό ρεαλισμό και από εκεί στον ποιητικό κινηματογράφο. Αναφερόμαστε στις ταινίες «Διαβολεμένοι εραστές» (1943), «Η γη τρέμει» (1948) και «Θάνατος στη Βενετία» (1971), αντίστοιχα.

ΝΕΟΡΕΑΛΙΣΜΟΣ: ΟΙ ΕΚΔΟΧΕΣ ΤΟΥ

Βλέπουμε, λοιπόν, ότι υπάρχουν πολλές εκδοχές του νεορεαλισμού, λαμβάνοντας υπόψη μας και τις αλληλεπιδράσεις αυτών των σχολών. Αυτός είναι ένας από τους πιο σημαντικούς λόγους που επιχειρούμε να μελετήσουμε αυτή την κινηματογραφική σχολή. Ένας άλλος λόγος είναι τα περάσματα από το νεορεαλισμό σε άλλες κινηματογραφικές σχολές.

“Νεορεαλισμός: τα περάσματα από

το νεορεαλισμό σε άλλες

κινηματογραφικές σχολές.”

Θα αναφέρουμε κάποια παραδείγματα:

Η σχολή του Ροσελίνι μας οδηγεί στο Νέο Κύμα στη Γαλλία, όπου η ανάλυση των χαρακτήρων έχει πολύ μεγαλύτερη σημασία, φτάνοντας στο όριο της ψυχανάλυσης. Ο Ροσελίνι συναντά το Γκοντάρ^{11, 12}, τον Τρυφώ¹³, το Ρομέρ και τους άλλους που αναθεώρησαν⁸ τον γαλλικό και παγκόσμιο κινηματογράφο. Στοιχεία της μπορούμε να διακρίνουμε στον αμερικάνικο αντεργκράουντ κινηματογράφο και ειδικά στον Τζων Κασσαβέτη¹⁴. Ακόμη το αγγλικό free cinema φαίνεται να έχει δεχτεί κάποιες επιρροές, κατά συνέπεια και το direct cinema σε Καναδά και ΗΠΑ¹⁵.

Η σχολή του ντε Σίκα έχει άμεση συνάφεια με τη σχολή του κινηματογράφου-μάτι ή κινηματογράφου-αλήθεια με βασικό εκφραστή τον Τσίγκα Βερτώφ. Πιο πολύ όμως επηρέασε το free cinema και κατ΄επέκταση το direct cinema, αλλά ακόμη περισσότερο το cinema nuovo στη Νότια Αμερική¹⁵.

ΝΕΟΡΕΑΛΙΣΜΟΣ:  ΟΙ ΠΡΟΕΚΤΑΣΕΙΣ ΤΟΥ

Η σχολή του Βισκόντι όπως είδαμε εγγράφει μια σημαντική εξέλιξη μέσα στον ίδιο το νεορεαλισμό. Η διέξοδος στον ποιητικό ρεαλισμό δεν είναι αμελητέα. Αυτό το παρακλάδι της σχολής του νεορεαλισμού επηρέασε και επηρεάζει πολλούς κινηματογραφιστές. Το σημαντικότερο όμως είναι ότι μας έδειξε ότι μπορούμε, αλλάζοντας τους κώδικες κατά το ελάχιστο με συνεχή ρυθμό, να φτάσουμε, ως τελικό αποτέλεσμα, σε ένα κείμενο που θα είναι εντελώς διαφορετικό από το αρχικό. Το ποιητικό αίτιο εμφανίζεται για πρώτη φορά. Η επιρροή θα είναι πιο δραστική όταν θα έχουμε μεγάλες αποκλίσεις στις σημειακές συναρτήσεις. Το κινηματογραφικό κείμενο θα εξελιχθεί τόσο πολύ που θα φτάσουμε σε ένα εντελώς διαφορετικό κείμενο σταδιακά, στο τέλος σε μία απόδοσή του όπου η αμφισβήτηση του ποιητικού αιτίου θα υπάρχει ακόμη περισσότερο, δημιουργώντας ένα «ανοιχτό έργο». Καταλήγουμε στον ποιητικό κινηματογράφο που οι επιρροές του είναι τόσο πολλές παγκοσμίως που κάνει τον κινηματογράφο του Βισκόντι τον πλέον σημαντικό στην ιστορία του κινηματογράφου.

“Νεορεαλισμός: ιστορικά δεν

είναι απόλυτο πότε ξεκίνησε.”

Η μελέτη αυτή δεν είναι δίχως σκοπό. Μελετώντας το νεορεαλισμό μαθαίνουμε κάποια πράγματα και για τις άλλες κινηματογραφικές σχολές. Πιο συγκεκριμένα μελετούμε αυτά τα στοιχεία που παίζουν μεγάλο ή μικρό ρόλο στη σεναριακή ανάπτυξη και στη σκηνοθετική άποψη σε άλλες πολλές κινηματογραφικές σχολές. Αυτό γίνεται επειδή ο προσδιορισμός των σχολών του κινηματογράφου δε δημιουργεί στεγανά. Η μία σχολή μπαίνει μέσα στην άλλη και δημιουργείται αυτή η διακειμενικότητα που αενάως ανανεώνει τον κινηματογράφο.

Εκτός αυτού, ιστορικά δεν είναι απόλυτο πότε ξεκίνησε ακριβώς μια σχολή, όπως αυτή του νεορεαλισμού. Κατά συνέπεια και σε ποια χώρα πρωτοεμφανίστηκε. Η ταινία «Κοινωνική σαπίλα» (1932), του Στέλιου Τατασόπουλου^{16, 17}, στην Ελλάδα, είναι ένα χαρακτηριστικό δείγμα νεορεαλισμού πολύ πριν να εμφανιστεί ο νεορεαλισμός στην Ιταλία. Πολύ πιθανόν να υπάρχουν ανάλογες ταινίες και σε άλλες χώρες που τοποθετούν πιο πίσω τη «γέννηση» του νεορεαλισμού, όπως και τον τόπο της πρωτοεμφάνισής του. Η ιστορική έρευνα δεν έχει ακόμα ολοκληρωθεί.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Julia Kristeva, «La revolution du langage poétique», εκδ. du Seuil, Παρίσι
2. Σωτήρης Δημητρίου, «Λεξικό όρων», τ. 1, 2, 3α, 3β, εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα 1978, 1988, 1983, 1983, αντίστοιχα.
3. Ferdinand de Saussure, «Cours de linguistique générale», εκδ. Grande Bibliothèque Payot, Παρίσι 1967.
4. Carl Gustave Jung, «Η ψυχολογία του ασυνειδήτου», εκδ. Ιάμβλιχος, μτφρ. Έφη Ματθιοπούλου, Αθήνα 2010.
5. Ζακ Λακάν, «Οι ψυχώσεις», εκδ. Ψυχογιός, μτφρ. Ρούλη Χριστοπούλου, Βλάσης Σκολίδης, μεταγραφή κειμένου Ζακ-Αλέν Μιλέρ, πρόλογος-επιμέλεια-επίμετρο Βλάσης Σκολίδης, Αθήνα 2008.
6. Noam Chomsky, «Συντακτικές δομές», εκδ. Νεφέλη, μτφρ. Φώτης Καβουκόπουλος, εισαγωγή Ειρήνη Φιλιππάκη-Warburton, Αθήνα 1991.
7. Γιάννης Φραγκούλης, «Ενιαίος παραστατικός χώρος-εισαγωγή», https://www.filmandtheater.gr/eniaios-parastatikos-xoros-eisagogi/.
8. Leo Braudy, Marshall Cohen, «Film Theory and criticism», εκδ. Oxford University Press, Νέα Υόρκη-Οξφόρδη
9. Jean Cabourg, «Λουκίνο Βισκόντι», εκδ. Αιγόκερως, μτφρ.-απόδοση Στέλλα Αλμπάνη, Αθήνα 1984.
10. Συλλογικό, «Luchino Visconti», εκδ. Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης, σύνταξη, Μιχάλης Δημόπουλος, επιμέλεια Θωμάς Λιναράς, επιμέλεια κειμένων Αχιλλέας Κυριακίδης, Θεσσαλονίκη 2001.
11. Ζαν-Λυκ Γκοντάρ, «Ζαν-Λυκ Γκοντάρ, κείμενα και συνεντεύξεις», τ. Α΄ και Β΄, εκδ. Αιγόκερως, μτφρ. Μάριος Μωυσίδης, Σώτη Τριανταφύλλου, επιμέλεια Μπάμπης Ακτσόγλου, Χρυσάνθη Παπαλά, Αθήνα 1988.
12. Γιάννης Σολδάτος, «Ζαν-Λυκ Γκοντάρ», εκδ. Αιγόκερως, Αθήνα 1984.
13. Σώτη Τριανταφύλλου, «Φρανσουά Τρυφφώ», εκδ. Αιγόκερως, Αθήνα 1984.
14. Σώτη Τριανταφύλλου, «Τζων Κασσαβέτης», εκδ. Αιγόκερως, Αθήνα 1986.
15. Περιοδικό «Κινηματογράφος και Επικοινωνία», τ.9, αφιέρωμα «Ο σπόρος της αλήθειας στο ντοκιμαντέρ», επιμέλεια Γιάννης Φραγκούλης.
16. Τάσος Πατρής, «Στέλιος Τατασόπουλος», εκδ. Εταιρεία Ελλήνων Σκηνοθετών, Αθήνα 1988.

    17. Περιοδικό «αντι-Κινηματογράφος», τ.10, συνέντευξη του Στέλιου Τατασόπουλου στο Γιάννη Φραγκούλη.

Διαβάστε τα άρθρα που αφορούν στη θεωρία του κινηματογράφου

Δείτε τα βίντεο που έχουμε δημιουργήσει

• Θεωρία κινηματογράφου