ΟΡΣΟΝ ΟΥΕΛΣ

Αυγ 30, 2015 Κινηματογράφος 0

ΤΟ ΙΕΡΟ ΤΕΡΑΣ ΤΟΥ ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΥ

Ο Τζορτζ Όρσον Ουέλς (George Orson Welles), 6 Μαΐου 1915-10 Οκτωβρίου 1985), γνωστός ως Όρσον Γουέλς, ήταν Αμερικάνος σκηνοθέτης θεάτρου και κινηματογράφου, ηθοποιός, σεναριογράφος και παραγωγός. Έγινε παγκοσμίως γνωστός το 1938 με τη ραδιοφωνική μετάδοση «Ο πόλεμος των κόσμων». Σήμερα είναι κυρίως γνωστός για την ταινία του «Πολίτης Κέιν», θεωρούμενη από πολλούς ως μία από τις καλύτερες ταινίες όλων των εποχών.

Αν και πολλές από τις ταινίες του θεωρούνται πλέον κλασικής αξίας, τα περισσότερα κινηματογραφικά έργα που σκηνοθέτησε, συμπεριλαμβανομένου και του Πολίτη Κέιν, δε γνώρισαν εμπορική επιτυχία στην εποχή τους. Το 1999 το Αμερικανικό Ινστιτούτο Κινηματογράφου τον κατέταξε στην 16η θέση στη λίστα με τους 25 μεγαλύτερους σταρ όλων των εποχών.

ΤΑ ΠΑΙΔΙΚΑ ΧΡΟΝΙΑ

Ο Ουέλς γεννήθηκε στην πόλη Κενόσα του Ουισκόνσιν το 1915. Το 1919 μετά το διαζύγιο των γονιών του μετακόμισε στο Σικάγο. Ήταν το δεύτερο παιδί του εφευρέτη Richard Hodgdon Head Welles και της πιανίστριας Beatrice Ives. Θεωρήθηκε παιδί θαύμα από μικρή ηλικία σε ασχολίες όπως το πιάνο, το σχέδιο, η υποκριτική, η ποίηση και η ταχυδακτυλουργική. Στα εννιά του χρόνια έχασε την μητέρα του και στα δεκαπέντε τον πατέρα του. Μετά τον θάνατο των γονιών του, την ανατροφή του ανέλαβε ο Maurice Bernstein, γιατρός από το Σικάγο. Το 1931 φοίτησε στο Todd School της πόλης Woodstock στο Ιλινόις.

Παρά το άνετο οικονομικό πλαίσιο, τα παιδικά του χρόνια δεν ήταν ωστόσο ξένοιαστα: οι γονείς του χώρισαν μόλις έκλεισε τον τέταρτο χρόνο της ζωής του και πέντε χρόνια αργότερα η μητέρα του θα έφευγε από τον κόσμο χτυπημένη από ίκτερο. Και βέβαια όταν οι επιχειρήσεις του πατέρα πήραν την κάτω βόλτα, εκείνος στράφηκε στη διέξοδο του αλκοόλ, από την οποία και πέθανε πριν κλείσει ο Όρσον τα 13 του.

Η σταθερότητα στη ζωή του εφήβου θα έρθει λίγο αργότερα, όταν σε ηλικία 15 ετών τον υιοθετεί ο Maurice Bernstein ως επίσημος κηδεμόνας του, ζούσε πια στο Σικάγο. Ο Bernstein διέκρινε από την πρώτη στιγμή τα δημιουργικά ταλέντα του Ουέλς, για αυτό και το γράφει στο φημισμένο Todd School στο Woodstock του Ιλινόις, όπου ανακαλύπτει το πάθος του ο Όρσον για το θέατρο. Στη θεατρική ομάδα που στήνει στα φοιτητικά του χρόνια δραστηριοποιείται ως άνθρωπος για όλες τις δουλειές: ηθοποιός, σκηνοθέτης και σκηνογράφος.

Αποφοιτώντας, θα βρεθεί στο Δουβλίνο της Ιρλανδίας, ζώντας πια με το μικροποσό που έλαβε από μια κληρονομιά. Εκεί θα μαγέψει για πρώτη φορά το θεατρόφιλο κοινό με μια μικρή παραγωγή που ανέβασε («Jew Suss»). Πάντα δαιμόνιος στα τρικ, εντός και εκτός κινηματογράφου, είχε προαναγγείλει την άφιξή του στο Δουβλίνο αυτοαποκαλούμενος σταρ του Μπρόντγουεϊ! Μέχρι τα 19 του, ο τολμηρός και αισιόδοξος νεαρός θα έκανε το ντεμπούτο του στη θεατρική σκηνή της Νέας Υόρκης, κρατώντας ρόλο στην παραγωγή «Ρωμαίος και Ιουλιέτα».

ΤΟ ΘΕΑΤΡΙΚΟ ΞΕΚΙΝΗΜΑ

Η ερμηνεία του έτυχε της προσοχής των θεατρικών σκηνοθετών του Μπρόντγουεϊ και σύντομα ο ηθοποιός θα γίνει βασικός συντελεστής του θιάσου Federal Theatre Project. Την ίδια χρονιά, το 1934, που άρχισε η σταδιακή αναγνώρισή του στο σανίδι, ο Ουέλς θα παντρευτεί την ηθοποιό Virginia Nicholson, με την οποία θα αποκτήσουν μία κόρη. Το ζευγάρι ωστόσο θα χωρίσει έπειτα από 5 χρόνια κοινής συζυγικής ζωής. Το 1937, ο 21χρονος Ουέλς, έχοντας ήδη σκηνοθετήσει μια πειραματική εκδοχή του «Μάκβεθ» αποκλειστικά με έγχρωμους ηθοποιούς, έφτιαξε έναν νέο θίασο, το Mercury Theatre. Η πρώτη παραγωγή του νεότευκτου θιάσου ήταν μια προσαρμογή σεξπιρικού έργου στη σύγχρονη εποχή, με τωρινά κοστούμια αλλά και άρωμα φασιστικής Ιταλίας, που έγινε μεγάλη θεατρική επιτυχία.

Αρκετές θεατρικές επιτυχίες αργότερα και ο θίασος Mercury ήταν πια ώρα να εμφανιστεί στο ραδιόφωνο, εγκαινιάζοντας έτσι το εβδομαδιαίο πρόγραμμά του «The Mercury Theatre on the Air» στη συχνότητα του CBS, από το 1938-1940, αλλά και αργότερα, το 1946. Οι κριτικοί έγραφαν διθυραμβικές κριτικές για τις ραδιοφωνικές παραγωγές του Ουέλς, αν και η ακροαματικότητα παρέμενε σε χαμηλά επίπεδα. Και τότε σκάρωσε ο Ουέλς τη μεγαλύτερη φάρσα του 20^ού αιώνα! Ήταν στις 30 Οκτωβρίου 1938 όταν ο θεατράνθρωπος, σε μια ραδιοφωνική μεταφορά του «The War of the Worlds», του Herbert George Wells, μεταδιδόμενη σε μορφή ειδήσεων με ρεπορτάζ και ανταποκρίσεις, επικαλέστηκε τη φανταστική εισβολή Αρειανών στο Νιου Τζέρσεϊ! Η εκπομπή ξεσήκωσε πανικό, κατατρόμαξε τους Αμερικανούς και παρά τις επανειλημμένες διαβεβαιώσεις σχετικά με τον φανταστικό χαρακτήρα της αναμετάδοσης, χιλιάδες συμπολίτες του βγήκαν στους δρόμους θεωρώντας την εκπομπή πραγματικό γεγονός.

ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΒΗΜΑΤΑ ΣΤΟΝ ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟ

Η κατακλυσμιαία επιτυχία της ραδιοφωνικής φάρσας και η σταδιακή αναγνώριση του Ουέλς στο θεατρικό σανίδι θα του φέρουν τον τιμητικό χαρακτηρισμό ως παιδί-θαύμα. Είναι εξάλλου νεαρότατος και ήδη καταξιωμένος, λουκουμάκι δηλαδή για το Χόλιγουντ. Έτσι το 1940, πραγματικά από το πουθενά, ο «πολύς» πια Ουέλς υπέγραψε παχυλότατο συμβόλαιο με την RKO (225.000 δολάρια!) για να γράψει, να σκηνοθετήσει, να παίξει και να κρατήσει την παραγωγή σε τρεις ταινίες. Η συμφωνία έδινε μάλιστα στον ιδιοφυή Ουέλς πλήρη ελευθερία κινήσεων και απόλυτο έλεγχο της παραγωγής, διακαής πόθος τόσων και τόσων μεγάλων σκηνοθετών: ο 24χρονος κατάφερε ό,τι ονειρεύονταν τα μεγάλα ονόματα του Χόλιγουντ εδώ και χρόνια.

Έτσι ξεκίνησε η αμφιθυμική περιπέτεια του Ουέλς με τον κινηματογράφο, σαν παράδοξο: δηλαδή κάποιος γίνεται διάσημος αφότου γυρίσει μερικές καλές ταινίες, ο Ουέλς ξεκίνησε στον κινηματογράφο ως φίρμα, έχοντας την πλήρη εμπιστοσύνη των παραγωγών! Η επιτυχία δεν ήταν ωστόσο ούτε άμεση ούτε και εύκολη. Ο Ουέλς προσπάθησε αρχικά να μεταφέρει στον κινηματογράφο την «Καρδιά του σκότους», του Joseph Conrad, αν και η παραγωγή δεν ολοκληρώθηκε ποτέ. Ο σπουδαίος «Πολίτης Κέιν» ήταν έτσι η δεύτερη απόπειρά του, το ντεμπούτο δηλαδή που θα έμενε στα χρονικά του κινηματογράφου ως μια από τις καλύτερες ταινίες που έγιναν ποτέ. Δεν ήταν όμως μυστικό ότι το σενάριο της ταινίας βασιζόταν χαλαρά στη βιογραφία του μεγιστάνα του αμερικανικού Τύπου William Randolph Hearst, κάτι που εξόργισε τον μεγαλοϊδιοκτήτη που έκανε ό,τι μπορούσε για να σαμποτάρει τόσο την υλοποίηση όσο και την προβολή της. Και όταν είσαι κροίσος και άνθρωπος μέσα στα πράγματα, αυτό μόνο εύκολο είναι!

Έτσι, παρά το γεγονός ότι οι κριτικοί των εφημερίδων του την έθαψαν, κρατώντας τον πολύ τον κόσμο μακριά από τις σκοτεινές αίθουσες, ο «Πολίτης Κέιν» μάζεψε 9 υποψηφιότητες για Όσκαρ! Όσο για την κινηματογράφησή της, ήταν καινοτόμα από κάθε άποψη, με τον Ουέλς να υιοθετεί μια σειρά από σκηνοθετικές τεχνικές που είναι σήμερα κοινός τόπος, όπως η ψυχολογική χρήση των γωνιών κινηματογράφησης και η «σκηνοθεσία σε βάθος πεδίου», όπου η δράση εκτυλίσσεται σε πολλαπλά σημεία ενδιαφέροντος.

ΤΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΜΕ ΤΑ ΣΤΟΥΝΤΙΟ

Μετά την οπτική επανάσταση του «Πολίτη Κέιν», ο Ουέλς ξεκίνησε τα γυρίσματα της δεύτερης ταινίας του, των «Υπέροχων Άμπερσονς». Όντας όμως στη διαδικασία του μοντάζ, πετάχτηκε μέχρι τη Βραζιλία για ένα ντοκιμαντέρ που γύριζε ταυτοχρόνως, μόνο και μόνο για να δει επιστρέφοντας την ταινία του ολοκληρωμένη και πετσοκομμένη φυσικά, από τα 131 λεπτά του Ουέλς στα 88 πια, από τα μεγαλοστελέχη της RKO.

Εξοργισμένος ο Ουέλς, αποκηρύσσει την ταινία και τα βάζει με το Χόλιγουντ, για να βρεθεί φυσικά στη δεινότερη θέση της καριέρας του, όντας πια αποδιοπομπαίος τράγος της αμερικανικής κινηματογραφίας. Από αυτό το επεισόδιο με το στούντιο δεν ανέκαμψε ποτέ πλήρως, καθώς η φήμη του δύσκολου και του τελειομανούς τον ακολουθούσε πια πιστά: «Από όλες τις ταινίες που έκανα, μόνο για μία μπορώ να αναλάβω την πλήρη ευθύνη, για τον «Πολίτη Κέιν». Σε όλες τις άλλες η ελευθερία μου ήταν λίγο πολύ περιορισμένη και η αφηγηματική μορφή των ιστοριών μου καταστράφηκε από ανθρώπους που σκέφτονταν εμπορικά».

Για πολλά χρόνια ο Ουέλς ήταν το ιδιοφυές αγκάθι του Χόλιγουντ. Το 1943 παντρεύτηκε τη «θεά του έρωτα» Ρίτα Χέιγουορθ και μας χάρισε το αξιοσημείωτο «Ταξίδι στον φόβο», που αποτελεί την τρίτη και τελευταία ταινία του Όρσον Γουέλς για λογαριασμό της RKO. Κατόπιν ολοκλήρωσε, έπειτα από ασύλληπτες δυσκολίες και περιπέτειες, τον «Ξένο» (1946) και τον «Μάκβεθ» (1948), στις οποίες ανέλαβε τη σκηνοθεσία μόνο και μόνο γιατί τα στούντιο τον ήθελαν ως πρωταγωνιστή και ο ίδιος δεν δεχόταν να υπογράψει άλλος τη σκηνοθεσία! Πόσο ειρωνικό αυτό για τον άνθρωπο που άλλαξε την κινηματογραφική γλώσσα και επανακαθόρισε τη λειτουργία του μοντάζ ήδη με την πρώτη του απόπειρα.

Η ΑΥΤΟΕΞΟΡΙΑ

Η εμπλοκή των στούντιο και σε αυτές τις απόπειρες θα κάνουν το σκηνοθέτη να τις αποκηρύξει για άλλη μια φορά («δεν υπάρχει τίποτα δικό μου εκεί μέσα», θα πει πικρόχολα ο Ουέλς), φέρνοντας τις σχέσεις του με τους παραγωγούς σε αδιέξοδο. Κι έτσι χωρίζει τη Χέιγουορθ και επιβάλει στον εαυτό του αυτοεξορία από την Καλιφόρνια για 10 χρόνια! Αργότερα βέβαια θα εμφανιζόταν ξανά στο μεγάλο πανί σε ταινίες όπως «Ο τρίτος άνθρωπος» (1949) και θα σκηνοθετούσε και πάλι μερικά διαμαντάκια του σινεμά, όπως ο «Οθέλλος» (1952) και ο «Κύριος Αρκάντιν» (1955), τα οποία γύρισε στην Ευρώπη πραγματικά με «ψίχουλα»! Το 1958 επέστρεψε, με επιφυλακτικότητα, στο Χόλιγουντ για να γυρίσει το «Άγγιγμα του κακού», το οποίο πάτωσε εισπρακτικά. Την κακή πορεία της ταινίας στα ταμεία θα αντιστάθμιζε με την κατοπινή εμπορική και καλλιτεχνική επιτυχία του, τη μεταφορά της «Δίκης» του Κάφκα στο μεγάλο πανί, 1962.

Παρά την εμπορική επιτυχία των τελευταίων αυτών ταινιών, ο ίδιος φάνταζε πια ξεφτισμένος γίγαντας του κινηματογράφου και τα χειρότερα έμελλε να έρθουν. Παραγνωρισμένος και στο περιθώριο, έπεσε σε βαριά κατάθλιψη στη δεκαετία του 1970, όπου η παχυσαρκία και τα αλκοόλ θα διεκδικήσουν βαρύτατο φόρο αίματος από την υγεία του. Το 1948, προσπάθησε να κάνει μια απόπειρα επαναπροσέγγισης με την πρώην σύζυγό του, Ρίτα Χέιγουορθ, με τη συνεργασία να καταλήγει στην «Κυρία από τη Σαγκάη», φιλμ το οποίο δυστυχώς κατέληξε σε εμπορική αποτυχία ενώ έβαλε και την ταφόπλακα στον ούτως ή άλλως προβληματικό γάμο του ζευγαριού.

Ο ΔΡΟΜΟΣ ΠΡΟΣ ΤΟ ΤΕΛΟΣ

Η τελευταία δεκαετία της ζωής του είδε τον Ουέλς και πάλι δραστήριο, σκαρώνοντας αρκετές ταινίες που όμως θα έμεναν στα χαρτιά και το στάδιο της προπαραγωγής, καθώς κανείς δεν του έδινε λεφτά για νέα ταινία. Έγινε έτσι το διαφημιστικό πρόσωπο κρασιών και σέρι(!), εμφανίστηκε σε τηλεοπτική σειρά και γύρισε ένα ντοκιμαντέρ για τις περιπέτειες κινηματογράφησης του «Οθέλλου» του («Filming Othello» του 1979). Κοντά στα τέλη της ζωής του, Ουέλς και Χόλιγουντ φάνηκε να συμφιλιώνονται, καθώς το 1975 έλαβε τιμητικό Όσκαρ για τη συνολική προσφορά του στον κινηματογράφο και κατόπιν τιμήθηκε με μια σειρά ακόμα περίβλεπτων κινηματογραφικών βραβείων, όπως το Directors Guild of America’s D.W. Griffith Award του 1985.

Στις 10 Οκτωβρίου 1985, ο κορυφαίος σκηνοθέτης έδωσε την τελευταία του τηλεοπτική συνέντευξη στην εκπομπή «The Merv Griffin Show». Δύο ώρες αργότερα, έχοντας επιστρέψει στο σπίτι του στο Λος Άντζελες, έπαθε καρδιακή προσβολή και άφησε την τελευταία του πνοή.

Γιάννης Φραγκούλης

• Βιογραφίες