ΘΑΝΑΣΗΣ ΡΕΝΤΖΗΣ: Ο ΤΡΟΠΟΣ ΠΟΥ ΣΥΝΤΑΣΣΕΙΣ, ΠΟΥ ΑΡΘΡΩΝΕΙΣ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΟ ΜΥΘΟ

Αυγ 25, 2020 Κινηματογράφος 0

Ο ΤΡΟΠΟΣ ΠΟΥ ΣΥΝΤΑΣΣΕΙΣ, ΠΟΥ ΑΡΘΡΩΝΕΙΣ

μία  συζήτηση του Γιάννη Φραγκούλη με το Θανάση Ρεντζή

με υποκείμενο το μύθο

Συνάντησα το Θανάση Ρεντζή στην  Σχολή Καλών Τεχνών, στην Αθήνα. Η συνέντευξη έγινε στο πλαίσιο της συγγραφής της θέσης μου για το μεταπτυχιακό «Μύθος, μία αφηγηματική διακειμενικότητα», το 2007, για το Master in Arts του Middlesex University. Σκηνοθέτης, παραγωγός, θεωρητικός-κριτικός κινηματογράφου, ιδρυτικό μέλος της Πανελλήνιας Ένωσης Κριτικών Κινηματογράφου και, για ένα μικρό χρονικό διάστημα, καλλιτεχνικός διευθυντής του Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης Κινηματογράφου, έχει εντρυφήσει στη θεωρία και στην πρακτική της κινηματογραφικής τέχνης.

Θα ήθελα να σας ρωτήσω κατά πόσο το μυθικό στοιχείο σας έχει επηρεάσει στη δημιουργία της δουλειάς σας και κατά πόσο το ερευνάτε.

Η πρώτη ταινία που κάνω, με το Νίκο Ζερβό, προέκυψε από μία δική του πρόταση, να γίνει μία ταινία επικαιρότητας, συνεπώς δεν αναζητήθηκε κάποιος μυθολογικός ιστός. Το αντίστροφο, μάλιστα, έγινε, έγινε μία προσπάθεια να παρακολουθηθεί η επικαιρότητα με βάση κάποιους κατασκευασμένους μύθους και ο μύθος να μπει εκ των υστέρων. Δηλαδή, το τρέχον γεγονός να γίνει στο τέλος ένα, λίγο-πολύ, όσο μπορούσε, αρθρωμένο μυθογραμματικό σύμπλεγμα. Από αυτή την άποψη, αυτή η ταινία ήταν ένα εγχείρημα, αποτυχημένο, εν πολλοίς, αλλά επιτυχημένο για άλλους λόγους, οι οποίοι ήταν ότι αποτελεί ένα χρονικό μιας εποχής και ίσως ένα μοναδικό εγχείρημα ανθρώπου ο οποίος κατασκευάζει ήρωες, τους βάζει μέσα σε μία παράτυπη δράση με την πραγματική δράση που γίνεται μέσα στην κοινωνία και στο τέλος προσδοκά ένα πρότυπο.

Αντίθετα, στις υπόλοιπες τρεις ταινίες, οι οποίες είναι πολύ πιο οργανωμένες και σχεδιασμένες, ο μύθος προϋπάρχει. Ιδιαίτερα στη «Βιο-γραφία» υπήρχε μία πολύ επική φιλοδοξία που ήταν η εξής: Ο κινηματογράφος εν γένει είχε ένα πρόβλημα με το να απορροφάει πολύ μεγάλες ιστορικές περιόδους, δηλαδή να κάνεις μία ταινία που να περιλαμβάνει μέσα τη ζωή ενός αιώνα. Οι δυσκολίες υπήρχαν όταν έπρεπε να παρακολουθήσει τη ζωή ενός μόνο ήρωα, από τα παιδικά του χρόνια ως τα γεράματά του. Έπρεπε να βάλεις τρεις-τέσσερις διαφορετικούς ηθοποιούς να παίξουν αυτόν τον ήρωα. Παρόλα αυτά  η ταινία είχε μία φιλοδοξία να μιλήσει για έναν ολόκληρο αιώνα και για τη ζωή, όχι ενός και δύο ηρώων, αλλά για τη ζωή μεγάλων συνόλων.

Η έρευνα που γινόταν ήταν για τον ευρωπαϊκό 19^ο αιώνα, για τη βιομηχανική επανάσταση, για τη μεταμόρφωση του κόσμου που έγινε εξαιτίας αυτής. Ο κόσμος αναστατώθηκε, συνέρρευσαν πλήθη  σε μεγάλες πόλεις όπου ήταν τα εργοστάσια και αποτέλεσαν αυτό που λέμε ιστορικό προλεταριάτο και, με αυτή την έννοια, υπήρχε μία τεράστια συλλογή υλικού, η οποία δε χρησιμοποιήθηκε ως ντοκιμαντέρ αλλά προσωποποιήθηκε.

Ουσιαστικά είναι ένας απόλογος  ενός υποκειμένου που έχει όλες τις ιδιότητες, τη μία στιγμή είναι γιος προλεταριάτου, την άλλη γιος βιομηχάνου, μετά είναι μητροπολίτης, κατόπιν είναι επαρχιώτης και έγινε ένα αντιπροσωπευτικό υποκείμενο που, μέσω ενός προσωπικού λόγου, αντιπροσωπεύει όλους τους ευρωπαϊκούς λαούς του 19^ου αιώνα. Είναι η πιο μυθογραφική ταινία από όλες και αναφέρεται, βέβαια, και σε νεώτερους μύθους της ιστορίας, όπως είναι αυτός της βιομηχανίας. Η βιομηχανία δεν είναι, κατ’αρχήν, ένας μύθος αλλά μυθοποιείται δια της επεξεργασίας και ιδιαίτερα αυτής που έχω κάνει εγώ στη «Βιο-γραφία».

Όταν μιλάτε για επεξεργασία, εννοείτε την έρευνα και, κατόπιν, τη δουλειά που έχετε κάνει στην ταινία;

Κυρίως είναι από τον τρόπο που συντάσσεις, που αρθρώνεις, που αφηγείσαι, είναι η μυθοποίηση, θα λέγαμε. Συν το ότι λαμβάνεις υπόψη σου τους ενυπάρχοντες μύθους εκείνης της εποχής που είναι χαρακτηριστικοί για εκείνη την εποχή, οι οποίοι είναι παλιότεροι, αλλά, εν πάση περιπτώσει, ζουν εκείνη την εποχή, είτε είναι νεότεροι. Δηλαδή, στο 19^ο αιώνα υπάρχει ο μύθος του Παραδείσου, σχετικώς, τώρα με τη μηχανή, ότι οι μηχανές, με την παραγωγικότητά τους, θα προσφέρουν τα αγαθά του Παραδείσου, από την άλλη μεριά, όμως, αναβιώνει ο μύθος της Κολάσεως, ότι το εργοστάσιο είναι και ένα κολαστήριο και, από μία τρίτη πλευρά, ο άνθρωπος και μηχανή είναι διαφορετικός από τον άνθρωπο και το σκαλιστήρι. Αυτό είναι ένα καινούργιο μυθολογικό στοιχείο ενώ το άλλο είναι παλιό που αναπροσαρμόζεται στη συνθήκη, το άλλο είναι καινούργιο, έμαθε να ζει με τη μηχανή, δεν προϋπάρχει η μηχανή.

Το μυθικό στοιχείο βλέπετε να ζει μέσα από τις διαφορετικές Τέχνες, όπως είναι το θέατρο, ο κινηματογράφος, η ζωγραφική και οι άλλες;

Όλες οι Τέχνες έχουν την ίδια λειτουργία, ίσως έχουν μία διαφορετική σχέση με το μυθολογικό στοιχείο, δηλαδή, αλλιώς είναι μία Τέχνη που απεικονίζει και αλλιώς μία Τέχνη που δεν απεικονίζει. Αλλιώς είναι οι μούσες για το ζωγράφο και αλλιώς για το μουσικό. Αυτές οι διαφορές υπάρχουν και είναι ζητήματα εργαλείων για την κάθε Τέχνη, αλλά το ότι έχουμε πάντοτε, όποια Τέχνη και αν εξασκούμε, σχέση με το μυθικό στοιχείο, αυτό ισχύει.

Τη δουλειά σας κατά πόσον την καθορίζει αυτή η έρευνα στα μυθικά στοιχεία, τόσο στις αφηγηματικές όσο και στις μη αφηγηματικές, με την κλασική έννοια, στα ντοκιμαντέρ.

Το ντοκιμαντέρ είναι άλλο πράγμα. Οι τρεις ταινίες που έχουν σχέση με το μύθο, με την καλλιτεχνική πλευρά, είναι η «Βιο-γραφία», το «Corpus» και ο «Ηλεκτρικός άγγελος». Η βιομηχανία έχει σχέση με το μύθο, αλλά με την έννοια του λογικού υποκειμένου πια, αυτού που πραγματεύεται. Εννοώ ότι οι τρεις ταινίες, εκτός του ότι εντάσσουν μύθους, μυθοποιούν, είναι μυθοποιητικές ταινίες. Ο «Ηλεκτρικός άγγελος» κάνει μύθο το κάθε τι. Αυτός ήταν ο στόχος, απλές, καθημερινές και συνήθεις ανθρώπινες συμπεριφορές να αναχθούν στο μυθοποιητικό επίπεδο.

Τα μικρά, απλά μυθικά στοιχεία, τα εντάσσεται στο μυθοποιητικό σας έργο έτσι ώστε να δώσετε τη δική σας σφραγίδα;

Η μία περίπτωση είναι η «Βιο-γραφία» που είναι μία αυστηρή ταινία, η οποία έχει ένα και μόνο μηχανισμό, τον οποίο εξετάζω από την αρχή μέχρι το τέλος. Η άλλη περίπτωση είναι το «Corpus» που έχει επτά διακριτούς μηχανισμούς, ο ένας είναι, κατά βάση, αφηγηματικός, οι άλλοι είναι ρυθμικοί, με κάποια ελλοχεύοντα αφηγηματικά στοιχεία, λόγου χάρη τα αρχέτυπα, έχω ένα σύνολο εικόνων από την αρχαϊκή εποχή που, με τους συσχετισμούς που κάνω, βγαίνουν κάποιες επιμέρους αφηγηματικές αρθρώσεις. Στο σύνολό του αυτό δεν είναι ένα αφήγημα, αλλά μέσα του περιέχει κάποιες αφηγηματικές σκηνούλες. Η άλλη ταινία, ο «Ηλεκτρικός άγγελος» είναι ένα όργιο διασταυρώσεων, εναλλαγών μυθικών στοιχείων, προσδιορισμένων επακριβώς από ιστορικές στιγμές, δηλαδή, αντιλαμβάνεσαι από το διάκοσμο, από τη συμπεριφορά, τα μυθοπλαστικά στοιχεία του 1930, του 1950 ή του 1960, το κυρίαρχο είναι το επικό σημείο ή είδωλο της ερωτικής κινητοποίησης μέσα από μυθικά ή πολιτισμικά στοιχεία. Δηλαδή, ένας που, στη δεκαετία του 1960, κινητοποιείται από το ροκ τι είναι; Το ροκ είναι κατ’αρχήν μία πολιτισμική παρέμβαση η οποία κάλλιστα μυθοποιείται.

Δεν ξέρω αν  έχετε κάτι να προσθέσετε, κάτι που εγώ δεν το έχω θίξει.

Εκείνο που έχω να προσθέσω γενικότερα είναι ότι χωρίς το μύθο, ο οποίος είναι, κατά τη γνώμη μου, ένα αμάλγαμα και ένα κατακάθι της συλλογικής μνήμης, μετά από βιώματα και εμπειρίες, σε μεγάλα χρονικά διαστήματα, και το οποίο δε δημιουργείται εντελώς ενεργητικά, δημιουργείται με μία αλληλόδραση μεταξύ των υποκειμένων που βρίσκουν, λίγο-πολύ, ένα είδος κοινής αναφοράς, η οποία μπορεί να διαφέρει ως προς την παράσταση. Δηλαδή, αυτά τα τέρατα που υπάρχουν σε διάφορε μυθολογίες και στον κινηματογράφο, αυτά είναι προϊόντα μιας μεγάλης περιόδου ζωής, την οποία, αυτή η εικόνα που γράφω, μπορεί να αντιπροσωπεύσει και η οποία δε δημιουργήθηκε από έναν ποιητή, είναι κάπως σαν το δημοτικό τραγούδι, που λέμε.

Από την άλλη πλευρά, έχουμε τους παρεμβασίες στον πολιτισμό οι οποίοι παίρνουν και σαν κοπτοράπτες ή σαν Προκρούστες, κόβουν αυτούς τους μύθους, τους ράβουν, τους συντάσσουν για έναν ορισμένο στόχο, ο οποίος είναι προσωπικός και προσωπικά νοηματοδοτούμενος. Εκεί βέβαια, υπάρχει ένα πρόβλημα επικοινωνίας, γιατί ο κόσμος, ενώ με τον παθητικό μύθο, που λέμε, αυτό που μένει από μόνο του επικοινωνεί αυτόματα, όταν κάποιος τον προσωποποιεί και τον εκφέρει, μέσα από μία δική του γλώσσα, τότε πρέπει να μάθει τη γλώσσα για να επικοινωνήσει με το μύθο.

Να σας ευχαριστήσω πολύ για τη συνεργασία.

Πρακαλώ.

ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΤΟ ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ

• Συνεντεύξεις