ΤΙ ΕΙΝΑΙ Ο ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΣ; ΑΑ05 ΤΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΣΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΥ

Μάι 12, 2014 Κινηματογράφος 0

ΤΙ ΕΙΝΑΙ Ο ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΣ; ΓΙΑΝΝΗΣ ΦΡΑΓΚΟΥΛΗΣ

ΤΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΣΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΥ

Το 1895, όταν ο κινηματογράφος και επίσημα αναγνωρίστηκε σαν τέχνη, πολλά πράγματα είχαν αλλάξει στην κοινωνία της Δυτικής Ευρώπης. Η αγροτική παραγωγή σιγά-σιγά παύει να παίζει κύριο ρόλο στην οικονομική ανάπτυξη της κοινωνίας. Οι άρχοντες που κυριαρχούσαν στο Μεσαίωνα έχαναν την εξουσία τους, τα κράτη δεν διοικούνταν πλέον από βασιλιάδες αλλά από κοινοβούλια, η Δημοκρατία είχε πλέον θεμελιωθεί. Μια τάξη που άρχισε να φαίνεται ήδη από το Μεσαίωνα, η τάξη των αστών, δηλαδή η αστική τάξη, άρχισε να παίρνει την εξουσία. Έμποροι, κυρίως στην αρχή, αργότερα βιομήχανοι, με μικρές βιομηχανίες, αισθάνθηκαν να καταπιέζονται από τους άρχοντες, οι οποίοι κυριαρχούσαν στο Μεσαίωνα, και αποφάσισαν να διοικήσουν αυτοί. Με αυτό τον τρόπο ξεκίνησε και ολοκληρώθηκε η Γαλλική Επανάσταση (1789-1794). Αυτό δεν ήταν παρά η αρχή για ένα νέο τρόπο ζωής και διακυβέρνησης στις ευρωπαϊκές χώρες.

Οι αποικίες που είχαν τα μεγάλα ευρωπαϊκά κράτη (Γαλλία, Αγγλία, Πορτογαλία, Γερμανία, Ισπανία), στην Αφρική, την Ασία και τις νήσους, άρχισαν σιγά-σιγά να χάνονται. Μεταξύ των κρατών επικρατεί μια σειρά από οικονομικές σχέσεις, δεν είναι πλέον κανένα κράτος υπόδουλο σε κανένα άλλο. Οι οικονομικές αυτές σχέσεις είναι κυρίως εμπορικές και κυρίαρχο ρόλο παίζει η μητρόπολη, δηλαδή το ήδη αναπτυγμένο κράτος, το οποίο ήταν πριν η μητρόπολη της αποικίας, οι σχέσεις δούλου-αφέντη αντικαταστάθηκαν με τις σχέσεις αγοραστή-πωλητή. Η μητρόπολη πουλά οι άλλες χώρες αγοράζουν. Η ελεύθερη διακίνηση του εμπορίου γίνεται πλέον κανόνας, ανοίγονται νέοι δρόμοι, οι μεγαλύτερες συγκρούσεις πλέον γίνονται για να μην υπάρχουν οι κίνδυνοι των πειρατών ακόμη και στις πιο απομακρυσμένες θάλασσες, έτσι ώστε να είναι ασφαλείς οι μετακινήσεις και το εμπόριο.

Οι μικρές βιομηχανίες μεγαλώνουν, η παραγωγή γίνεται μεγάλη και είναι ανάγκη να βρεθούν νέες αγορές, ακόμη να επιβληθεί ένας νέος τρόπος ζωής ο οποίος θα χαρακτηρίζεται από τα νέα προϊόντα. Αυτή η ανάπτυξη στις μητροπόλεις, δηλαδή στα μεγάλα ευρωπαϊκά κράτη, δημιούργησε νέες τάξεις και νέες σχέσεις ανάμεσα σε αυτές τις κοινωνικές τάξεις. Οι αστοί πλέον δεν είναι μια κοινωνική τάξη που διεκδικεί, αλλά έχει θεμελιώσει την εξουσία της και κυριαρχεί έναντι των άλλων κοινωνικών τάξεων. Κάποιοι από αυτούς έχουν γίνει πολύ πλούσιοι, θα τους λέγαμε μεγαλοαστούς, ανήκουν στη μεγαλοαστική τάξη, κάποιοι άλλοι λιγότερο πλούσιοι, θα τους λέγαμε μεσοαστούς, ανήκουν στη μεσοαστική τάξη. Υπάρχουν, όπως είναι αυτονόητο, και αυτοί που είναι υπάλληλοι τους, δεν έχουν δηλαδή δικούς τους πόρους για να ζήσουν, εδώ, λοιπόν, έχουμε δύο άλλες τάξεις, τους μικροαστούς, των οποίων το επίπεδο ζωής είναι χαμηλότερο από αυτών των μεσοαστών, αλλά έχουν κάποια οικονομική άνεση, το εισόδημά τους είναι καλό, αντίθετα οι προλετάριοι, η τελευταία κοινωνική τάξη, δεν έχουν παρά το σώμα τους σαν κεφάλαιο, κερδίζουν όσα καταναλώνουν, καταναλώνουν τα απολύτως απαραίτητα, είναι κυρίως εργάτες στις βιομηχανίες ή εξαθλιωμένοι αγρότες στην επαρχία.

Ο πολύ γνωστός πίνακας του Ντελακρουά, για τη Δημοκρατία, ίσως, περισσότερο από κάθε άλλος, προσωποποιεί την αστική δημοκρατία.

Όλες αυτές οι αλλαγές δεν έγιναν από τη μια στιγμή στην άλλη. Πάντως έγιναν πολύ γρήγορα, μέσα από αντιθέσεις, αντιπαραθέσεις και μικροεπαναστάσεις, κυρίως της τελευταίας κοινωνικής τάξης ενάντια σε αυτή των μεγαλοαστών. Ουσιαστικά στη Δυτική Ευρώπη κυριαρχούν αυτοί που ασχολούνται και είναι ιδιοκτήτες στη βιομηχανική παραγωγή, στο εμπορικό δίκτυο και στο χρηματοπιστωτικό κομμάτι της κοινωνίας, δηλαδή κάτι σαν αποθήκες χρημάτων, που είναι οι τράπεζες και οι ασφαλιστικές εταιρείες. Στην υπόλοιπη Ευρώπη άργησε να έρθει αυτός ο τρόπος οργάνωσης της κοινωνίας, η λεγομένη αστική δημοκρατία, έγινε στα μέσα του 19^ου αιώνα και ξεκίνησε από τους απελευθερωτικούς πολέμους, όπως στην Ελλάδα, μετά από την επανάσταση του 1821. Στην Αμερική, σχεδόν ταυτόχρονα με την Ευρώπη, αναπτύχθηκε ο ίδιος τρόπος διακυβέρνησης, μετά από την απελευθέρωση των Αμερικάνων από τους Άγγλους και μετά από τον εμφύλιο πόλεμο μεταξύ Βορείων και Νοτίων, ουσιαστικά μετά την κατάργηση των δούλων, οι οποίοι ήταν οι μαύροι που είχαν πάει με το ζόρι στην Αμερική, από τους δουλέμπορους, για να δουλέψουν κυρίως στην αγροτική παραγωγή.

Ο νέος τρόπος οργάνωσης της κοινωνίας είχε ανάγκη και από νέους τρόπους έκφρασης. Οι καλλιτέχνες, ζωγράφοι, διηγηματογράφοι, ποιητές, γλύπτες, αρχιτέκτονες, μουσικοί, δεν ήταν πλέον εξαρτώμενοι, σαν υπάλληλοι δηλαδή, των αρχόντων και των πλουσίων, αλλά η δουλειά τους απευθύνεται σε ένα μεγαλύτερο μέρος της κοινωνίας, σε αυτούς που έχουν τα χρήματα να αγοράσουν το καλλιτεχνικό τους προϊόν. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι, με αυτό τον τρόπο, η τέχνη γίνεται πιο δημοκρατική, με την έννοια ότι δεν υπάρχει ένας άνθρωπος που παραγγέλνει από τον καλλιτέχνη κάτι, αλλά αυτός απευθύνεται σε μια μεγαλύτερη αγορά, η οποία είναι σχετικά απρόσωπη.

Για να γίνει πιο συγκεκριμένη αυτή η σχέση καλλιτέχνη-αγοραστή θα πρέπει να υπάρξει ένας διάλογος μεταξύ του αγοραστικού κοινού και του καλλιτέχνη. Αυτός ο διάλογος θα γίνει μέσα από τις εφημερίδες και τα περιοδικά. Στις εφημερίδες υπάρχουν στήλες που ασχολούνται με την τέχνη ή δημοσιεύουν διηγήματα, μυθιστορήματα και ποιήματα, γράφονται αναφορές και αναλύσεις για τα θέματα που απασχολούν τους καλλιτέχνες και που, σιγά-σιγά, προβληματίζουν το κοινό. Αργότερα θα εμφανιστούν εξειδικευμένα περιοδικά που θα ασχολούνται μόνο με την τέχνη και, κατόπιν, μόνο με κάποια θέματα της τέχνης ή με κάποιες μορφές της (π.χ. με τη λογοτεχνία, την ποίηση, τις καλές τέχνες -ζωγραφική, γλυπτική, χαρακτική-, την αρχιτεκτονική).

Υπάρχει, λοιπόν, μια ενημέρωση του κοινού αλλά και μια καταγραφή των αντιδράσεων του. Με αυτό τον τρόπο ο καλλιτέχνης μπορεί να δει πως αντιδρούν αυτοί που θα μπορούσαν να αγοράσουν τα καλλιτεχνικά του προϊόντα και μπορεί, αν θέλει, να προσαρμόσει το στιλ του στις απαιτήσεις του αγοραστικού κοινού. Για να επανέλθουμε στην αναφορά μας για τις κοινωνικές τάξεις, το αγοραστικό κοινό των καλλιτεχνικών έργων δεν μπορεί παρά να είναι αυτοί που έχουν κάποια οικονομική άνεση, κατά συνέπεια, οι μεγαλοαστοί, οι μεσοαστοί και, λιγότερο, οι μικροαστοί. Οι άλλοι μπορεί να μην έχουν τη δυνατότητα να αγοράζουν, μπορούν όμως να ενημερώνονται για το τι συμβαίνει στα καλλιτεχνικά ρεύματα της εποχής τους. Αυτή η επικοινωνία κοινού-καλλιτέχνη, η οποία είναι αμφίδρομη, δηλαδή από το κοινό προς τον καλλιτέχνη και το αντίστροφο, γεννά αναγκαστικά νέα καλλιτεχνικά ρεύματα και νέους καλλιτέχνες.

Τα νέα ρεύματα, όπως ο Πικάσο, αναδεικνύουν νέες μορφές στην τέχνη.

Εμφανίζονται οι πρώτοι κριτικοί της τέχνης και οι πρώτες στήλες στις εφημερίδες με κριτική από παραστάσεις, εκδηλώσεις, εκθέσεις. Παράλληλα εμφανίζονται νέα ρεύματα τα οποία γεννιόνται μέσα από νέες απόψεις, νέα καλλιτεχνικά έργα, στιλ που δεν έχει ξαναδεί το κοινό, δηλαδή από πρωτοποριακά έργα τέχνης. Υπάρχει κατά συνέπεια, πλέον, η ανάγκη συζήτησης μεταξύ του καλλιτέχνη και του κοινού, αλλά και μεταξύ των καλλιτεχνών. Οργανώνονται βραδιές όπου συζητούνται αυτά τα θέματα, παρουσία του κοινού, και υπάρχουν ειδικοί χώροι όπου μαζεύονται οι καλλιτέχνες για να συζητούν μεταξύ τους τα θέματα που τους απασχολούν, τέτοιοι χώροι είναι τα φιλολογικά καφενεία, τα καφέ των καλλιτεχνών, όλα αυτά βρίσκονται στις συνοικίες όπου κατοικούν πολλοί καλλιτέχνες και όπου έχουν τα εργαστήριά τους.

Τα πρωτοποριακά καλλιτεχνικά ρεύματα γρήγορα θα ξεπεραστούν, θα δώσουν χώρο για νέα, οι αλλαγές είναι γρήγορες αφού η τυπογραφία μεταδίδει μαζικά και πιο γρήγορα τις νέες καλλιτεχνικές τάσεις. Παράλληλα, υπάρχει η δυνατότητα να μπουν μέσα στον καλλιτεχνικό χώρο νέοι άνθρωποι που δεν ανήκουν στα ανώτερα κοινωνικά στρώματα, αλλά που έχουν μαθητεύσει σε μεγάλους και αναγνωρισμένους καλλιτέχνες. Αυτή η καλλιτεχνική κίνηση γρήγορα μεταφέρεται απ’την πρωτεύουσα στις μεγάλες επαρχιακές πόλεις, όπου υπάρχουν αυτές οι κοινωνικές τάξεις που θα μπορούσαν να είναι αγοραστές των προϊόντων τους. Ο καλλιτέχνης πλέον δεν εξαρτάται μόνο από έναν άνθρωπο, είναι κάπως πιο ελεύθερος, αναφέρεται σε ένα ευρύτερο κοινό και προσαρμόζεται, λιγότερο ή περισσότερο, με τις απαιτήσεις αυτού του κοινού, αφού αυτό θα του δώσει τους οικονομικούς πόρους για να ζήσει και να συνεχίζει να δημιουργεί. Βέβαια, υπάρχουν και υπήρχαν οι καλλιτέχνες που δε συμβιβάστηκαν, ήταν πάντα πρωτοποριακοί, ανήσυχα πνεύματα, έθεταν πάντα νέα ζητήματα στην τέχνη, αλλά ζούσαν στο περιθώριο της κοινωνίας, γράφτηκαν πάντως με μεγάλα γράμματα στην ιστορία της τέχνης.

Περιεχόμενα